Wilija i jej brzegi : pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym
Tyszkiewicz, Konstanty (1806-1868)
druk. i nakł. J. I. Kraszewskiego
Drezno
1871
link
piątek, 26 grudnia 2008
wtorek, 3 czerwca 2008
7. Выводы
Излагая события, мы подвергали критике действия сторон, теперь же сделаем и некоторые выводы.
1. Сравнивая деятельность германского и русского фронтового командования, а также командования 10-й русской и 10-й германской армий, мы находим много общего, с той лишь разницей, что у немцев начальник генерального штаба не решал вопросов, подлежащих компетенции командармов, чем занимался начальник штаба русского главнокомандующего. Вмешиваясь в мелочи второстепенного свойства, начальник штаба русского главкома не руководил по существу деятельностью фронтов, предоставив командующему западным фронтом полную самостоятельность в ведении операций, не дав отпора излишней притязательности командующему северным фронтом и снисходительно относясь к невыполнению директив главного командования.
2. Предположения начальника штаба русского главкома о нанесении контрудара непосредственно правым флангом 10-й армии с целью парировать охват ее фланга нельзя признать основательными, так как войска, прикрывавшие этот фланг, с трудом удерживали его и по мере обхода немцами удлиняли собственный фронт, а подход двух-трех дивизий слабого состава в лучшем случае мог дать частный успех, не остановив охвата фланга. Чем далее на север продвигались бы русские, тем легче
[112]
было немцам осуществить их маневр по охвату и даже окружению. Другое дело, если бы русские бросили для контрудара два-три корпуса, прорвали бы фронт немцев, изолировав группу Эбена и конный корпус Гарнье от остальных частей 10-й германской армии, но корпусов для этого не было. Кроме того с выходом германской кавалерии на глубокий тыл 10-й армии возникала опасность ее уничтожения, так как деятельность конной массы в тылу прерывала подвоз огнеприпасов, без которых борьба была бы крайне осложнена, тем более что подвижные запасы были скудные.
3. 10-я русская армия в период боев 14-16.9 выказала достаточную устойчивость, в особенности гвардейский и 3-й сибирский корпуса, фронтальные атаки против которых со стороны превосходных сил немцев успеха ие имели. Эти корпуса, удерживая северный участок фронта армии, заставляли, немцев совершать обход по большой дуге, создавали у них немало опасений за ход и исход их маневра и приковывали к себе добрую половину дивизий ударных групп 10-й германской армии.
4. Действия конницы сторон резко различаются по характеру их оперативного предназначения. Если у немцев вся стратегическая конница была брошена на тылы русских, то у русских их конные массы выполняли обязанности заместительницы пехоты, для удлинения флангов и заполнения разрывов. Более того, в отношении конницы проявлялось своеобразное крепостничество. Конная масса Тюлина непрерывно оставалась в подчинении корпусных командиров. Что же касается 1-го конного корпуса, то он выполнил роль барьера, остановив наступление 2-й германской пех. дивизии на Солы, чем облегчил положение правого фланга 10-й русской армии.
5. Сама же конница в ряде случаев не выказала сколько-нибудь положительных боевых качеств, в частности, 1-я кубанская казачья дивизия на Вилии, а особенно гв. казачья бригада Орлова под м. Солы, в то время когда отдельные слабые батальоны пехоты без патронов ведут бои против германской конницы, русская конница не проявляет стремления встретиться с противником и помочь пехоте. Несравненно лучшие качества показала артиллерия, помогавшая пехоте, в частности 39-му пех. толку против 4-й германской кав. дивизии.
6. Насколько оперативное использование германской конницы было правильным, настолько слабо было ее тактическое применение. Германская конница оказалась не в состоянии захватить слабо занятый железнодорожный узел или, по крайней мере, изолировать его (3-я германская кав. дивизия под Молодечно). 4-я германская кав. дивизия, вместо истребления огнем русской пехоты на р. Ошмянка, напрасно предприняла действия в конных строях. Оставив наблюдение за 39-м пех. полком, немцам следовало устремиться в тыл 1-му русскому конному корпусу, дравшемуся в то время против 2-й германской пех. дивизии. Эффект таких действий не замедлил бы сказаться более положительно, так как облегчил бы продвижение 2-й германской пехотной дивизии на юг к линии железной дороги Вильна - Молодечно, что решило, бы и судьбу 39-го пех. полка{67}.
[113]
7. Уже к 16.9 назрел кризис операции обеих сторон. Силы немцев растянулись более или менее равномерно на длинном фронте без перспективы подхода каких бы то ни было резервов, в то время как к правому охваченному крылу русских спешила целая армия. Возникает вопрос: стоило ли русским отходить из-под Вильны? Правильно ли командующий западным фронтом настаивал на отводе 10-й армии и других армий фронта? Представляется, что решение русских было правильно, так как 10-я армия ввиду вторжения на ее тылы германской конницы была поставлена в тяжелые условия снабжения и эвакуации. Подход же 2-й армии и ее боевые действия на верхней Вилии могли сказаться не сразу, а спусти известное время, в течение которого войска 10-й армии, лишенные патронов и снарядов, могли не выдержать и Виленская дуга могла получить излом, последствия которого могли привести к катастрофе для северных корпусов армии (3-й сибирский, гвардейский, 5-й кавказский). При наличии подвижных запасов на три-четыре дня боя, в особенности огнеприпасов, 10-я армия должна была оставаться на месте, сдерживая немцев до тех пор, пока войска 2-й армии, не опрокинули бы германскую конницу и тем обеспечили подвоз. В этом случае положение 10-й германской армии могло оказаться не менее тяжелые. Против 2-й русской армии требовались силы, а их можно было взять только с фронта 10-й русской армии, положение которой, таким образом, улучшилось бы и она сама со временем могла атаковать северный участок 10-й германской армии и прорвать его.
Но это было вопросом времени. Время оказалось решающим фактором, как всегда.
[114]
1. Сравнивая деятельность германского и русского фронтового командования, а также командования 10-й русской и 10-й германской армий, мы находим много общего, с той лишь разницей, что у немцев начальник генерального штаба не решал вопросов, подлежащих компетенции командармов, чем занимался начальник штаба русского главнокомандующего. Вмешиваясь в мелочи второстепенного свойства, начальник штаба русского главкома не руководил по существу деятельностью фронтов, предоставив командующему западным фронтом полную самостоятельность в ведении операций, не дав отпора излишней притязательности командующему северным фронтом и снисходительно относясь к невыполнению директив главного командования.
2. Предположения начальника штаба русского главкома о нанесении контрудара непосредственно правым флангом 10-й армии с целью парировать охват ее фланга нельзя признать основательными, так как войска, прикрывавшие этот фланг, с трудом удерживали его и по мере обхода немцами удлиняли собственный фронт, а подход двух-трех дивизий слабого состава в лучшем случае мог дать частный успех, не остановив охвата фланга. Чем далее на север продвигались бы русские, тем легче
[112]
было немцам осуществить их маневр по охвату и даже окружению. Другое дело, если бы русские бросили для контрудара два-три корпуса, прорвали бы фронт немцев, изолировав группу Эбена и конный корпус Гарнье от остальных частей 10-й германской армии, но корпусов для этого не было. Кроме того с выходом германской кавалерии на глубокий тыл 10-й армии возникала опасность ее уничтожения, так как деятельность конной массы в тылу прерывала подвоз огнеприпасов, без которых борьба была бы крайне осложнена, тем более что подвижные запасы были скудные.
3. 10-я русская армия в период боев 14-16.9 выказала достаточную устойчивость, в особенности гвардейский и 3-й сибирский корпуса, фронтальные атаки против которых со стороны превосходных сил немцев успеха ие имели. Эти корпуса, удерживая северный участок фронта армии, заставляли, немцев совершать обход по большой дуге, создавали у них немало опасений за ход и исход их маневра и приковывали к себе добрую половину дивизий ударных групп 10-й германской армии.
4. Действия конницы сторон резко различаются по характеру их оперативного предназначения. Если у немцев вся стратегическая конница была брошена на тылы русских, то у русских их конные массы выполняли обязанности заместительницы пехоты, для удлинения флангов и заполнения разрывов. Более того, в отношении конницы проявлялось своеобразное крепостничество. Конная масса Тюлина непрерывно оставалась в подчинении корпусных командиров. Что же касается 1-го конного корпуса, то он выполнил роль барьера, остановив наступление 2-й германской пех. дивизии на Солы, чем облегчил положение правого фланга 10-й русской армии.
5. Сама же конница в ряде случаев не выказала сколько-нибудь положительных боевых качеств, в частности, 1-я кубанская казачья дивизия на Вилии, а особенно гв. казачья бригада Орлова под м. Солы, в то время когда отдельные слабые батальоны пехоты без патронов ведут бои против германской конницы, русская конница не проявляет стремления встретиться с противником и помочь пехоте. Несравненно лучшие качества показала артиллерия, помогавшая пехоте, в частности 39-му пех. толку против 4-й германской кав. дивизии.
6. Насколько оперативное использование германской конницы было правильным, настолько слабо было ее тактическое применение. Германская конница оказалась не в состоянии захватить слабо занятый железнодорожный узел или, по крайней мере, изолировать его (3-я германская кав. дивизия под Молодечно). 4-я германская кав. дивизия, вместо истребления огнем русской пехоты на р. Ошмянка, напрасно предприняла действия в конных строях. Оставив наблюдение за 39-м пех. полком, немцам следовало устремиться в тыл 1-му русскому конному корпусу, дравшемуся в то время против 2-й германской пех. дивизии. Эффект таких действий не замедлил бы сказаться более положительно, так как облегчил бы продвижение 2-й германской пехотной дивизии на юг к линии железной дороги Вильна - Молодечно, что решило, бы и судьбу 39-го пех. полка{67}.
[113]
7. Уже к 16.9 назрел кризис операции обеих сторон. Силы немцев растянулись более или менее равномерно на длинном фронте без перспективы подхода каких бы то ни было резервов, в то время как к правому охваченному крылу русских спешила целая армия. Возникает вопрос: стоило ли русским отходить из-под Вильны? Правильно ли командующий западным фронтом настаивал на отводе 10-й армии и других армий фронта? Представляется, что решение русских было правильно, так как 10-я армия ввиду вторжения на ее тылы германской конницы была поставлена в тяжелые условия снабжения и эвакуации. Подход же 2-й армии и ее боевые действия на верхней Вилии могли сказаться не сразу, а спусти известное время, в течение которого войска 10-й армии, лишенные патронов и снарядов, могли не выдержать и Виленская дуга могла получить излом, последствия которого могли привести к катастрофе для северных корпусов армии (3-й сибирский, гвардейский, 5-й кавказский). При наличии подвижных запасов на три-четыре дня боя, в особенности огнеприпасов, 10-я армия должна была оставаться на месте, сдерживая немцев до тех пор, пока войска 2-й армии, не опрокинули бы германскую конницу и тем обеспечили подвоз. В этом случае положение 10-й германской армии могло оказаться не менее тяжелые. Против 2-й русской армии требовались силы, а их можно было взять только с фронта 10-й русской армии, положение которой, таким образом, улучшилось бы и она сама со временем могла атаковать северный участок 10-й германской армии и прорвать его.
Но это было вопросом времени. Время оказалось решающим фактором, как всегда.
[114]
6. Боевые действия 17.9 (схема 13)
Наступление 3-й германской кав. дивизии и приданных ей батальона 5-го гв. полка и 3-го егерского батальона, предпринятое с рассветом 17.9 от Вилейка на Молодечно, привело к боевым столкновениям с частями 27-го арм. корпуса. Оттеснив батальон и сотню 1-й стр. бригады, немцы овладели северным берегом, р. Уша, но дальнейшее их наступление было приостановлено подошедшими поддержками. Однако, немцы подошли к Молодечно на расстояние 3-4 км, что позволило им развернуть свою артиллерию и в течение целого дня громить станцию и местечко артиллерийским огнем. Собравшиеся к тому времени девять батальонов и пять батарей (30 орудий) 27-го корпуса пассивно сидели в Молодечно и .м. Беница вместо контрнаступления против 3-й кав. дивизии в направлении на Вилейка. В свою очередь, немцы ограничились обстрелом Молодечно и фронтальными боями с русской пехотой. Встретив сопротивление у Молодечно, немцам следовало обойти Молодечно с востока и юга, что могло для русских кончиться весьма печально. Части 27-го арм. корпуса, окруженные в Молодечно, могли к вечеру же сдаться.
Разъезды же 3-й кав. дивизии и этот день маршировали к железнодорожной линии Минск - Смоленск, наводя панический ужас в тылах армий западного фронта.
1-я кав. дивизия немцев в этот день, разогнав изрядное число обозов и тыловых учреждений 10-й армии, вышла в район Боруны, Крево, выбросил на железнодорожную линию Лида - Молодечно свои разъезды. Эта разъезда подошли к ст. Листопады и м. Войгяны (10 км западнее), потревожили в местечке командира 27-го корпуса и его штаб, но были оттеснены частями 27-го корпуса.
В этот день в зону боевых действий подошли головные части 2-й армии. 1-я отдельная кав. бригада и 13-я кав. дивизия вышли в район Богданово, Вишнев, выбросив разведку на фронт Пруды, Сморгонь, 36-й арм.
[108]
[109]
корпус вышел в район Ошмяны, где вошел в соприкосновение с частями 1-й и 4-й германской кав. дивизий{51}.
Боевым действиям этого дня на восточном фланге 10-й армии предшествовали очередные трения между высими начальниками, на что потребовалось порядочно усилий. Еще рано утром командарм 10 высказал командиру 2-го корпуса Флугу неудовольствие по поводу того, что минувшая ночь на участке его корпуса прошла спокойно, и потребовал развивать всю энергию и пользоваться каждой минутой для оттеснения противника на восток и на север и вновь подтвердил приказание "продолжать самое энергичное наступление". Обиженный этим, ген. Флуг ответил: "Возложенную на меня задачу я понимал таким образом, чтобы, развивая самые решительные действия, не доводить, однако, войска сразу до полного истощения, почему после напряженного дневного боя не требовал продолжения наступления ночью. Сейчас отдается начальникам дивизий и ген. Тюлину категорическое приказание развивать самое решительное наступление как днем, так и ночью, не останавливаясь перед какими бы то ни было потерями и напрягая силы войск, хотя бы до полного истощения..."{52}.
Если днем раньше Флуг доказал свою неграмотность в оперативно-тактическом отношении, то этим своим ответом он выказал, на наш взгляд, и прочие качества типичного русского генерала, не обращающего внимания на потери и выматывающего силы у подчиненных ему войск.
Этим переписка далеко не закончилась. Начальник штаба 10-й армии снова подтвердил Флугу требования командира, разъясняя ему, как надо выполнять задачу, беречь снаряды, но о сбережении людей, как и полагалось русскому генералу, также ничего не сказал{53}.
Пока между командиром 2-го корпуса и начальником штаба 10-й армии велась переписка, 58-я германская пех. дивизия перегруппировалась фронтом на запад, против войск, собранных под командой Флуга, и организовала упорную оборону, а на некоторых участках перешла в наступление и потеснила некоторые части 26-й пех. дивизии. Что же касается угроз ген. Флуга наступать и днем и ночью, не считаясь с потерями, то они остались только угрозой. На всей фронте от Корвели, Столбуры до Быстрицы целый день велась оживленная перестрелка войск Флуга с 58-й германской пех. дивизией{54}. Войска Флуга не наступали, На 17.9 1-й конный корпус, оставленный нами в районе Гервяты, получил от командарма 2 подтверждение прежней задачи, т. е. содействие правому флангу 10-й армии{55}, а кроме того и ответ на свое предложение, сделанное 15.9, о движении на германские тылы. Штаб 2-й армии через двое суток удосужился дать ответ командиру корпуса на запрос большой оперативной важности. Впрочем, как мы знаем, командир 1-го конного корпуса даже при наличии согласия не мог покинуть
[110]
фронта Гервяты, Ворняны, где сдерживал наступление 2-й германской пех. дивизии. Поэтому неопределенность самого ответа не имела значения. А ответ сам по себе явно неопределенным: "С Вашими соображениями командующий армией вполне согласен и приказал Вам движение на восток для ликвидации глубокого вторжения конницы противника начать тогда, когда фронт Гервяты, Ворняны будет занят частями 10-й армии". В этом же приказании дана ориентировка, что 36-й корпус 17.9 будет выбивать немцев от Ошмяны на Сморгонь, а 27-й корпус из Молодечно на Заскевичи{56}.
Орановскому этот ответ давал большой козырь, он мог позднее козырять, что его-де не допустили для разгрома германских тылов, что он и поспешил сделать, сообщив командармам 2 и 10, что "время уже упущено"{57}.
Кроме директив, от командарма 2, командир 1-го конного корпуса получил от командующего фронтом ответ на сочиненную и изрядно вымышленную реляцию о боях 15.9, талантливо написанную лично им в ночь с 15 на 16.9. Командующий фронтом телеграфировал командиру корпуса: "Благодарю полки конного корпуса за молодецкие бои 15.9 и жалую по две георгиевских медали на каждый эскадрон и батарею"{58}.
Вдохновленные наградой конные части 1-го корпуса Орановского с утра 17.9 предприняли наступление для поддержки соседа слева - войск группы Флуга, а также по обеспечению своего правого фланга со стороны Солы.
Боевые действия начала гв. казачья бригада Орлова. Рано утром Орлов написал Орановскому: "Ваше приказание атаковать только что получено. Сейчас делаю распоряжение о подготовке атаки. В случае неуспеха отойду обратно в район Трокели"{59}.
Ген. Орлов как будто не знал, что ему надо атаковать Солы. Еще дело не дошло до атаки, а он заранее собирается отходить.
Предприняв наступление на Солы, гв. казачья бригада целый день вела перестрелку с немцам, не переходя в атаку. С целью подтолкнуть наступающих командир 1-го конного корпуса приказал бригаде 8-й кав. дивизии (бригада ген. Красовского) наступать севернее Солы. В результате дневного боя гв, казачья бригада не выполнила своей задачи, и Орлов в 20 ч. 45 м. донес: "Взять Солы и Ивашковцы не мог, отхожу в Трокели"{60}. Бригада 8-й кав. дивизии переправилась через р. Ошмянка, заняла ф. Бонифацов, но далее также не продвинулась{61}. Едва Орлов и саженного роста чубатые казаки его бригады расположились в Трокели, а его донесение об отходе было передано в штаб 10-й армии, как к м. Солы подошли пять рот 100-го островского пех. полка под командой подполк. Цибульского. Усталые пехотинцы с хода
[111]
развернулись, бросились а атаку, выбили части 4-й кав. дивизии немцев и заняли м. Солы не в пример гвардейским казакам{62}.
Узнав об этом из прочитанного донесения начальника штаба 25-й пех. дивизии, комбриг Орлов, сидя в ф. Трокели, написал: "Сотни вверенной бригады около 10 час. вечера выбили противника из м. Солы, заняли его и передали 100-му островскому полку, а сами отошли на ночлег в ф. Трокели"{63}.
Вряд ли нужны какие-либо комментарии к этим документам, рисующим в столь жалком виде их авторов. Тем временем, пока в районе Солы топталась гв. казачья бригада, конные части 1-го корпуса предприняли наступление на фронте Гервяты, Корвели и местами продвинулись на 1 км, но встреченные огнем окопавшейся пехоты 2-й германской дивизии части корпуса остановились и вели сколько могли перестрелку{64}.
День 17.9 на остальном фронте 10-й армии прошел спокойно, кроме участка 3-го сибирского корпуса, части которого были потеснены несколько на юг от р. Вилия. Прочие корпуса 10-й армии отошли на новые позиции{65}.
В этот день были даны приказы об отходе и оставлении Вильна войсками 10-й армии.
На этот раз 8-й том германского архива осведомил нас о действиях 8-й армии в направлении Радунь, где 17.9 было взято в плен 1 000 русских и 4 пулемета{66}.
Разъезды же 3-й кав. дивизии и этот день маршировали к железнодорожной линии Минск - Смоленск, наводя панический ужас в тылах армий западного фронта.
1-я кав. дивизия немцев в этот день, разогнав изрядное число обозов и тыловых учреждений 10-й армии, вышла в район Боруны, Крево, выбросил на железнодорожную линию Лида - Молодечно свои разъезды. Эта разъезда подошли к ст. Листопады и м. Войгяны (10 км западнее), потревожили в местечке командира 27-го корпуса и его штаб, но были оттеснены частями 27-го корпуса.
В этот день в зону боевых действий подошли головные части 2-й армии. 1-я отдельная кав. бригада и 13-я кав. дивизия вышли в район Богданово, Вишнев, выбросив разведку на фронт Пруды, Сморгонь, 36-й арм.
[108]
[109]
корпус вышел в район Ошмяны, где вошел в соприкосновение с частями 1-й и 4-й германской кав. дивизий{51}.
Боевым действиям этого дня на восточном фланге 10-й армии предшествовали очередные трения между высими начальниками, на что потребовалось порядочно усилий. Еще рано утром командарм 10 высказал командиру 2-го корпуса Флугу неудовольствие по поводу того, что минувшая ночь на участке его корпуса прошла спокойно, и потребовал развивать всю энергию и пользоваться каждой минутой для оттеснения противника на восток и на север и вновь подтвердил приказание "продолжать самое энергичное наступление". Обиженный этим, ген. Флуг ответил: "Возложенную на меня задачу я понимал таким образом, чтобы, развивая самые решительные действия, не доводить, однако, войска сразу до полного истощения, почему после напряженного дневного боя не требовал продолжения наступления ночью. Сейчас отдается начальникам дивизий и ген. Тюлину категорическое приказание развивать самое решительное наступление как днем, так и ночью, не останавливаясь перед какими бы то ни было потерями и напрягая силы войск, хотя бы до полного истощения..."{52}.
Если днем раньше Флуг доказал свою неграмотность в оперативно-тактическом отношении, то этим своим ответом он выказал, на наш взгляд, и прочие качества типичного русского генерала, не обращающего внимания на потери и выматывающего силы у подчиненных ему войск.
Этим переписка далеко не закончилась. Начальник штаба 10-й армии снова подтвердил Флугу требования командира, разъясняя ему, как надо выполнять задачу, беречь снаряды, но о сбережении людей, как и полагалось русскому генералу, также ничего не сказал{53}.
Пока между командиром 2-го корпуса и начальником штаба 10-й армии велась переписка, 58-я германская пех. дивизия перегруппировалась фронтом на запад, против войск, собранных под командой Флуга, и организовала упорную оборону, а на некоторых участках перешла в наступление и потеснила некоторые части 26-й пех. дивизии. Что же касается угроз ген. Флуга наступать и днем и ночью, не считаясь с потерями, то они остались только угрозой. На всей фронте от Корвели, Столбуры до Быстрицы целый день велась оживленная перестрелка войск Флуга с 58-й германской пех. дивизией{54}. Войска Флуга не наступали, На 17.9 1-й конный корпус, оставленный нами в районе Гервяты, получил от командарма 2 подтверждение прежней задачи, т. е. содействие правому флангу 10-й армии{55}, а кроме того и ответ на свое предложение, сделанное 15.9, о движении на германские тылы. Штаб 2-й армии через двое суток удосужился дать ответ командиру корпуса на запрос большой оперативной важности. Впрочем, как мы знаем, командир 1-го конного корпуса даже при наличии согласия не мог покинуть
[110]
фронта Гервяты, Ворняны, где сдерживал наступление 2-й германской пех. дивизии. Поэтому неопределенность самого ответа не имела значения. А ответ сам по себе явно неопределенным: "С Вашими соображениями командующий армией вполне согласен и приказал Вам движение на восток для ликвидации глубокого вторжения конницы противника начать тогда, когда фронт Гервяты, Ворняны будет занят частями 10-й армии". В этом же приказании дана ориентировка, что 36-й корпус 17.9 будет выбивать немцев от Ошмяны на Сморгонь, а 27-й корпус из Молодечно на Заскевичи{56}.
Орановскому этот ответ давал большой козырь, он мог позднее козырять, что его-де не допустили для разгрома германских тылов, что он и поспешил сделать, сообщив командармам 2 и 10, что "время уже упущено"{57}.
Кроме директив, от командарма 2, командир 1-го конного корпуса получил от командующего фронтом ответ на сочиненную и изрядно вымышленную реляцию о боях 15.9, талантливо написанную лично им в ночь с 15 на 16.9. Командующий фронтом телеграфировал командиру корпуса: "Благодарю полки конного корпуса за молодецкие бои 15.9 и жалую по две георгиевских медали на каждый эскадрон и батарею"{58}.
Вдохновленные наградой конные части 1-го корпуса Орановского с утра 17.9 предприняли наступление для поддержки соседа слева - войск группы Флуга, а также по обеспечению своего правого фланга со стороны Солы.
Боевые действия начала гв. казачья бригада Орлова. Рано утром Орлов написал Орановскому: "Ваше приказание атаковать только что получено. Сейчас делаю распоряжение о подготовке атаки. В случае неуспеха отойду обратно в район Трокели"{59}.
Ген. Орлов как будто не знал, что ему надо атаковать Солы. Еще дело не дошло до атаки, а он заранее собирается отходить.
Предприняв наступление на Солы, гв. казачья бригада целый день вела перестрелку с немцам, не переходя в атаку. С целью подтолкнуть наступающих командир 1-го конного корпуса приказал бригаде 8-й кав. дивизии (бригада ген. Красовского) наступать севернее Солы. В результате дневного боя гв, казачья бригада не выполнила своей задачи, и Орлов в 20 ч. 45 м. донес: "Взять Солы и Ивашковцы не мог, отхожу в Трокели"{60}. Бригада 8-й кав. дивизии переправилась через р. Ошмянка, заняла ф. Бонифацов, но далее также не продвинулась{61}. Едва Орлов и саженного роста чубатые казаки его бригады расположились в Трокели, а его донесение об отходе было передано в штаб 10-й армии, как к м. Солы подошли пять рот 100-го островского пех. полка под командой подполк. Цибульского. Усталые пехотинцы с хода
[111]
развернулись, бросились а атаку, выбили части 4-й кав. дивизии немцев и заняли м. Солы не в пример гвардейским казакам{62}.
Узнав об этом из прочитанного донесения начальника штаба 25-й пех. дивизии, комбриг Орлов, сидя в ф. Трокели, написал: "Сотни вверенной бригады около 10 час. вечера выбили противника из м. Солы, заняли его и передали 100-му островскому полку, а сами отошли на ночлег в ф. Трокели"{63}.
Вряд ли нужны какие-либо комментарии к этим документам, рисующим в столь жалком виде их авторов. Тем временем, пока в районе Солы топталась гв. казачья бригада, конные части 1-го корпуса предприняли наступление на фронте Гервяты, Корвели и местами продвинулись на 1 км, но встреченные огнем окопавшейся пехоты 2-й германской дивизии части корпуса остановились и вели сколько могли перестрелку{64}.
День 17.9 на остальном фронте 10-й армии прошел спокойно, кроме участка 3-го сибирского корпуса, части которого были потеснены несколько на юг от р. Вилия. Прочие корпуса 10-й армии отошли на новые позиции{65}.
В этот день были даны приказы об отходе и оставлении Вильна войсками 10-й армии.
На этот раз 8-й том германского архива осведомил нас о действиях 8-й армии в направлении Радунь, где 17.9 было взято в плен 1 000 русских и 4 пулемета{66}.
5. Бой у Жуйраны и Солы 16.9 (схема 12)
Бригада 10-й пех. дивизии, прибывшая 15.9 в Гудогай, была направлена: 39-й пех. полк в Жуйраны, батальон 40-го пех. полка в м. Солы, а два батальона того же полка в подчинение командира 1-го конного корпуса. Через Солы на Сморгоиь была выдвинута гв. казачья бригада. Части 10-й пех. дивизии с утра 16.9 вошли в соприкосновение с конными частями 4-й германской кав. дивизии по р. Ошмянка. В районе Жуйраны и севернее между частями 10-й русской пех. дивизии и 4-й германской кав. дивизии велась перестрелка. При этом ни русская пехота, ни германская конница не проявили активности в своих дей-
[105]
ствиях и благополучно удерживались по обоим берегам р. Ошмянка, в ожидании подхода подкреплений.
Тем временем в м. Солы располагался батальон 40-го пех. Колыванского полка. После известной нам паники в русских обозах батальон колыванцев в м. Солы организовал оборону.
С утра 16.9 части 4-й германской кав. дивизии и приданный ей батальон 254-го рез. пех. полка завязали бой с батальоном 40-го пех. полка. Батальон до вечера упорно сопротивлялся, но понес тяжелые потери, в числе их командир батальона и пять офицеров; оставшиеся от батальона 180 бойцов, лишенные поддержки соседей, отошли к Мендрики{45}.
Двигавшийся на Солы командир гв. казачьей бригады ген. Орлов, получив сведения, о бое в м. Солы, не проявил никакого желания ускорить свое движение, но, напротив, замедлил его. А когда вечером храбрый батальон 40-го пех. полка был разбит, у ген. Орлова отпало всякое желание двигаться на Солы и Сморгонь, о чем он сообщил командиру 1-го конного корпуса Орановскому: "Получил сведения, что наша пехота выбита из Солы, по этой причине и за наступлением темноты, а также для согласования наших действий с пехотой наступать буду завтра утром. В случае успеха двинусь в сторону Сморгони. Бригада на ночь располагается в д. Трокели, штаб бригады ф. Трокети. Свиты ген. Орлов"{46}.
Возмущенный этим сообщением Орановский ответил Орлову: "Ваши сведения о занятии противником м. Солы ошибочны. Колыванцы продолжают занимать местечко и даже продвинулись вперед. Считаю Ваше расположение с бригадой на ночлег в Трокели несоответственным. Вашей бригаде для выполнения поставленной задачи надлежит быть в Солы и разведывать на восток"{47}.
Но ген. Орлов, получив указание командира 1-го конного корпуса о выдвижении на Солы и Сморгонь, снова пишет ему о том, что Солы заняты немцами. Очевидно, ген. Орлов считал возможным пойти в Солы только в том случае, если бы там не было противника. Тогда комкор 1-го конного уже ночью, убедившись, что Орлов уклоняется от выполнения поставленной ему задачи, выдвигает бригаду ген. Красовского к Даукшишки для действий на Солы, а незадачливому ген. Орлову пишет нравоучительную бумагу, перечисляя в ней элементарные воинские добродетели. Но и после этого Орлов не пошел в Солы{48}.
Тем временем на р. Ошмянка произошли не лишенные интереса события. Занятие рубежа р. Ошмянка приобретало для обеих сторон не тактическое, а оперативное значение, так как этот рубеж был в тылу 10-й армии и от тактических действий на нем зависело замыкание путей отхода 10-й русской армии. Оставив часть сил для блокады батальона 40-го плка в м. Солы, 4-я германская кав. дивизия устремилась на р. Ошмянка для поддержки своих передовых частей, занявших восточный берег. Подойдя к реке и установив, что русская пехота не имеет
[106]
патронов и дерется только штыками, германские кавалеристы решили атаковать русскую пехоту в конном строю, для чего строились в густых сомкнутых строях. Лишенная патронов русская пехота ожидала трагического конца. Но едва немцы изготовились к конной атаке, как неожиданно для немцев и русских по сомкнутым строям германской кавалерии с дистанции ружейного выстрела был открыт губительный беглый огонь четырьмя легкими орудиями. Германская конница после нескольких очередей шарахнулась врассыпную в общем направлении на восток, отказавшись от удара в тыл 10-й русской армии и от истребления 39-го пех. полка. Столь неожиданному повороту событий русские были обязаны артиллерийскому взводу особого назначения (4-орудийная батарея, имевшая 300 снарядов, предназначенная дня отправки во Францию и состоявшая из отборных бойцов и офицеров), направленному наштакором 2 на поддержку 39-му пех. полку. Командир батареи, обна-
[107]
ружив немцев, с хода развернул свои пушки и по принципу стрельбы из револьвера решил исход боя в пользу русских{49}.
Это обстоятельство имело серьезное значение. 4-я кав. дивизия немцев, вместо действий в тыл 1-му конному корпусу, отошла к Солы, что облегчило действия 1-го конного корпуса, работу стесненного тыла по подвозу и эвакуации 10-й армии, а также облегчало подход авангардов 36-го арм. корпуса.
На этот раз авторы германского государственного архива, излагая события 16.9, к сожалению, приводят только данные о приезде в Ковно кайзера, Фалькенгайна (начальника германского генерального штаба) и их встрече с главнокомандующим восточным фронтов Гинденбургом и его начальником штаба Людендорфом, в чем они нисколько не погрешили против правды{50}.
[105]
ствиях и благополучно удерживались по обоим берегам р. Ошмянка, в ожидании подхода подкреплений.
Тем временем в м. Солы располагался батальон 40-го пех. Колыванского полка. После известной нам паники в русских обозах батальон колыванцев в м. Солы организовал оборону.
С утра 16.9 части 4-й германской кав. дивизии и приданный ей батальон 254-го рез. пех. полка завязали бой с батальоном 40-го пех. полка. Батальон до вечера упорно сопротивлялся, но понес тяжелые потери, в числе их командир батальона и пять офицеров; оставшиеся от батальона 180 бойцов, лишенные поддержки соседей, отошли к Мендрики{45}.
Двигавшийся на Солы командир гв. казачьей бригады ген. Орлов, получив сведения, о бое в м. Солы, не проявил никакого желания ускорить свое движение, но, напротив, замедлил его. А когда вечером храбрый батальон 40-го пех. полка был разбит, у ген. Орлова отпало всякое желание двигаться на Солы и Сморгонь, о чем он сообщил командиру 1-го конного корпуса Орановскому: "Получил сведения, что наша пехота выбита из Солы, по этой причине и за наступлением темноты, а также для согласования наших действий с пехотой наступать буду завтра утром. В случае успеха двинусь в сторону Сморгони. Бригада на ночь располагается в д. Трокели, штаб бригады ф. Трокети. Свиты ген. Орлов"{46}.
Возмущенный этим сообщением Орановский ответил Орлову: "Ваши сведения о занятии противником м. Солы ошибочны. Колыванцы продолжают занимать местечко и даже продвинулись вперед. Считаю Ваше расположение с бригадой на ночлег в Трокели несоответственным. Вашей бригаде для выполнения поставленной задачи надлежит быть в Солы и разведывать на восток"{47}.
Но ген. Орлов, получив указание командира 1-го конного корпуса о выдвижении на Солы и Сморгонь, снова пишет ему о том, что Солы заняты немцами. Очевидно, ген. Орлов считал возможным пойти в Солы только в том случае, если бы там не было противника. Тогда комкор 1-го конного уже ночью, убедившись, что Орлов уклоняется от выполнения поставленной ему задачи, выдвигает бригаду ген. Красовского к Даукшишки для действий на Солы, а незадачливому ген. Орлову пишет нравоучительную бумагу, перечисляя в ней элементарные воинские добродетели. Но и после этого Орлов не пошел в Солы{48}.
Тем временем на р. Ошмянка произошли не лишенные интереса события. Занятие рубежа р. Ошмянка приобретало для обеих сторон не тактическое, а оперативное значение, так как этот рубеж был в тылу 10-й армии и от тактических действий на нем зависело замыкание путей отхода 10-й русской армии. Оставив часть сил для блокады батальона 40-го плка в м. Солы, 4-я германская кав. дивизия устремилась на р. Ошмянка для поддержки своих передовых частей, занявших восточный берег. Подойдя к реке и установив, что русская пехота не имеет
[106]
патронов и дерется только штыками, германские кавалеристы решили атаковать русскую пехоту в конном строю, для чего строились в густых сомкнутых строях. Лишенная патронов русская пехота ожидала трагического конца. Но едва немцы изготовились к конной атаке, как неожиданно для немцев и русских по сомкнутым строям германской кавалерии с дистанции ружейного выстрела был открыт губительный беглый огонь четырьмя легкими орудиями. Германская конница после нескольких очередей шарахнулась врассыпную в общем направлении на восток, отказавшись от удара в тыл 10-й русской армии и от истребления 39-го пех. полка. Столь неожиданному повороту событий русские были обязаны артиллерийскому взводу особого назначения (4-орудийная батарея, имевшая 300 снарядов, предназначенная дня отправки во Францию и состоявшая из отборных бойцов и офицеров), направленному наштакором 2 на поддержку 39-му пех. полку. Командир батареи, обна-
[107]
ружив немцев, с хода развернул свои пушки и по принципу стрельбы из револьвера решил исход боя в пользу русских{49}.
Это обстоятельство имело серьезное значение. 4-я кав. дивизия немцев, вместо действий в тыл 1-му конному корпусу, отошла к Солы, что облегчило действия 1-го конного корпуса, работу стесненного тыла по подвозу и эвакуации 10-й армии, а также облегчало подход авангардов 36-го арм. корпуса.
На этот раз авторы германского государственного архива, излагая события 16.9, к сожалению, приводят только данные о приезде в Ковно кайзера, Фалькенгайна (начальника германского генерального штаба) и их встрече с главнокомандующим восточным фронтов Гинденбургом и его начальником штаба Людендорфом, в чем они нисколько не погрешили против правды{50}.
4. Боевые действия на верхней Вилии 16.9 (схемы 9-11)
Еще 15.9 восемь рот 1-й стр. бригады 27-го арм. корпуса, следовавших через Молодечно на Кривичи, после крушения поезда бежали в направлении Борисов. Об этом обстоятельстве штаб 27-го корпуса не знал и полагал, что в Кривичи находятся 3-й стр. полк и 1-й батальон 4-го стр. полка. Командир 1-й стр. бригады с батальоном 4-го стр. полка и одном батареей в это время находился в Молодечно и вследствие перерыва связи с Кривичами точных данных об обстановке не имел. Ему было известно от железнодорожников, что в районе Вилейка появилось около 1 000 чел. немцев. Ввиду этого командир 1-й стр. бригады присужден был остаться в Молодечно, организовать разведку на фронте Вилейка, Сморгонь и оборону железнодорожного узла Молодечно. Разведку командир 1-й стр. бригады не организовал, а для охраны железнодорожных мостов через рр. Уша и Вилия им были высланы ополченцы, железнодорожники и рота стрелков 1-й стр. бригады. Тем временем командир и штаб 27-го арм. .корпуса, также не осведомленные о событиях в Кривичи, хлопотали о разгрузке Молодечненского железнодорожного узла с целью скорейшего пропуска частей 27-го арм. корпуса через Молодечно. К этому времени 1-й и 2-й стр. полки 1-й стр. бригады успели благополучно проскочить на Полоцк{28}.
Далеко за полночь с 15 на 16.9 в штабе 27-го корпуса было выяснено, что немцы угрожают железнодорожному узлу Молодечно, что связи с Кривичами нет, что в район Заскевичи проникают германские разъезды. Это обстоятельство поставило штаб корпуса перед новой задачей. В район сосредоточения корпуса вторглись немцы. Поэтому командир корпуса приказал выгрузить 304-й полк 76-й пех. дивизии в Молодечно и выслать батальон с двумя орудиями на ст. Вилейка{29}. Но утром 16.9 вместо батальона 304-го полка на ст. Вилейка были выдвинуты сотня амурского казачьего полка, батальон 4-го стр. полка и 2 орудия, а 304-й пех. полк, запасный батальон и железнодорожники приняли оборону Молодечно{30}.
16.9 9-я германская кав. дивизия, выдвигаясь в направлении Свенцяны, Поставы, имела задачей обеспечивать операцию с востока и се-
[100]
веро-востока, в частности иметь в виду защиту от возможных действий конного отряда Казнакова{31}. 3-я кав. дивизия имела задачей, овладев Вилейка, выдвигаться на Молодечно, выбросив разведывательные части для разрушения железнодорожных линий Молодечно - Лида и Минск - Смоленск{32}, 1-я кав. дивизия выдвигалась через Сморгонь на Боруны, Ошмяны и 4-я кав. дивизия через Солы на Жуйраны в тыл 10-й русской армии (в немецком тексте Виленской группы){33}. Таким образом части 3-й германской кав. дивизии могли встретить сопротивление на пути выполнения поставленных им задач 6 батальонов 27-го арм. корпуса, собранных к тому времени у Молодечно. 9-я кав. дивизия вместе с баварской кав. дивизией при пассивности частей 5-й русской армии и конного отряда Казнакова могли успешно прикрывать операцию с северо-востока, а с востока перед разведывательными частями этой дивизии отходил этапный батальон гв. корпуса
[101]
и бежал, напуганный еще в русско-японскую войну, отряд ген. Потапова (6-й и 9-й сибирские и 54-й донской второочередные казачьи полки). Части же 1-й и 4-й кав. дивизий, наступавшие на фронт Сморгонь, Солы, устремлялись пока в пустое пространство и только значительно южнее этого фронта могли встретить головные части 4-го сибирского и 36-го арм. корпусов.
Перед рассветом 16.9 на всем фронте 1-го конного корпуса было спокойно, а с рассветом части 2-й германской пех. дивизии и левофланговые части 58-й пех. дивизии перешли в наступление против 1-го конного корпуса эта фронте Соколойцы, Гайполы, Бобровники, Ворняны. Первым был атакован приданный корпусу батальон 40-го пех. полка. После короткой перестрелки батальон отошел на юг от Бобровники. Затем были атакованы части 8-й кав. дивизии, которые после перестрелки с опорожненными патронташами также отошли от Ворняны. Вскоре начала отход и 14-я кав. дивизия, ощущавшая недостаток в патронах{34}.
Высланный накануне в Завельцы, Нестанишки 14-й драгунский полк достиг места назначения, где установил наличие значительных сил пехоты, конницы и артиллерии, а также и присутствие в районе южнее Нестанишки значительных сил немцев. По дачным, собранным от местных жителей и помещиков, германская конница крупными силами с пехотными и артиллерийскими поддержками наступает на юг. Подобные сведения донесли и две сотни кубанцев посланные командиром 1-го конного корпуса на восток от Гервяты{35}.
К полудню части 1-го конного корпуса под напором немцев отошли на фронт Гудзеники, Гервяты, Чижовщина, Столбуры, Корвели{36}.
Не лишены интереса тактические подробности боевых действий частей 1-го конного корпуса. Начальник 14-й кав. дивизии ген. Петерс, как бы в опровержение известного нам воззвания командарма 10, в ходе боя доносит командиру корпуса: "Дер. Саколойцы уже занята немцами. Таким образом мой правый фланг обойден. 4-й эскадрон уланского полка прислал донесение, что на него наступают немцы и он отходит на дер. Гайполы. Если это так, то я буду окружен"{37}.
Начальник 8-й кав. дивизии ген. Киселев доносил: "В 7 ч. 45 м. утра противник повел энергичное наступление на фронте дивизии". Далее ген. Киселев сообщал, что противник густыми колоннами наступает по направлению на Будзивалы: "Пехота (40-го полка) против превосходных сил противника не может устоять и отступает. Обход противника (почти бегом) в направлении на Дубинки; левый участок ввиду этого будет отходить"{38}. Так, обе дивизии отошли ввиду охватов фланга. Но, суммируя приведенные выше донесения, командир 1-го конного корпуса изображал события несколько иначе: "С рассветом передовые части противника перешли в наступление, и к 7 час. показались колонны, которые подходили одна за другой и стремительно атаковали батальон 40-го полка между Коренишки и Бобровники и 8-ю дивизию на фронте
[102]
Бобровники, Ворняны. Первоначально главный удар противник повел восточиее Бобровники и быстро оттеснил батальон 40-го полка. Затем стремительно атаковал значительными силами пехоты Ворняны и занял местечко. Батальон и 8-я дивизия будут задерживаться на фронте Грибалы, Будзивалы и Дубники. Идет атака и на фронте 14-й дивизии, где немцы заняли Соколойцы"{39}.
К вечеру 1-й конный корпус отошел на фронт Рындзюны, Гервяты, Корвели, Дубники, где и заночевал.
Во исполнение приказа командарма от 15.9 группа командира 2-го арм. корпуса Флуга должна была перейти в наступление на восток, что по обстановке, стожившейся к утру 16.9, выводило группу Флуга во фланг 58-й и 2-й германской пех.. дивизиям, наступавшим на юг против 1-го конного корпуса. К утру в распоряжении Флуга собрались 26-я пех. дивизия, три полка 3-й гв. пех. дивизии, бригада 10-й пех. дивизии, бригада 8-й сибирской стр. дивизии, 1-я и 2-я кубанские казачьи дивизии, занимавшие район Кана, Корвели, Слободка, Захаришки{40}.
В соответствии с обычаями и традициями русских военачальников первым делом Флуг начал хлопотать не об организации наступления вверенных ему войск, Но, подобно Рузскому, о соседе своем - 1-м конном корпусе. Флуг написал Орановскому: "Прошу Вас приказать Вашему левому флангу во что бы то ни стало удерживаться в районе
[103]
[104]
Ворняны, так как в противном случие наступательная задача, возложенная на меня, становится невыполнимой. Направляю в Ваше распоряжение еще один батальон с артиллерией от Гудогай на Мали"{41}.
Эта бумага на наш взгляд неосновательна. Казалось бы, чем южнее продвинутся немцы на юг против Орановского, тем глубже пришелся бы удар группы Флуга. Но Флугу нужно, чтобы Орановский удерживался у Ворняны, а он пристроил бы к нему свой фланг. Таким образом Флуг рассчитывал, что может вести более или менее надежно фронтальное наступление, а без этого он считал наступательную задачу невыполнимой.
К полудню части 26-й пех. дивизии выдвинулись: 104-й пех. полк на фронт Корвели, Дубинки, где завязал бой с немцами, занимавшими кладбище у м. Ворняны. 102-й пех. полк занял фронт ф. Воронка, з. Боровка, 103-й пех. полк выбил немцев из г. дв. Ворона.
В то же время полки 3-й гв. пех. дивизии развернулись и, не встречая сопротивления немцев, успешно наступали: Петроградский полк от Ковалевка на Кулишки, Литовский полк на Нидзяны а Волынский полк в резерве у Слободка за стыком 26-й и 3-й гв. пех. дивизий.
Бригада 8-й сибирской стр. дивизии подходила к Захаришки, где в резерве Флуга был и 101-й пех. полк 26-й пех. дивизии{42}. До вечера войска группы еще продвинулись немного на восток, ими были заняты ф. Оголбуры, ф. Чижовщина, ф. Воронка, Нидзяны. Но на этом фронте наступление замерло. И каково было удивление и возмущение командарма, когда, проснувшись утром 17.9, он прочел донесение Флуга о том, что "на фронте корпуса ночь прошла спокойно"{43}.
На фронте 3-го сибирского корпуса немцы переправились было через р. Вилия у Буйвидзы, потеснили находившихся здесь казаков, но подошедшими резервами немцы были опрокинуты за р. Вилия.
На фронте гвардейского и 5-го кавказского корпусов немцы пытались наступать и в некоторых пунктах потеснили было русских, но вводом в бой частных резервов положение всюду было восстановлено.
На фронте прочих корпусов 10-й армии продолжались демонстрации немцев и артиллерийский огонь{44}.
Далеко за полночь с 15 на 16.9 в штабе 27-го корпуса было выяснено, что немцы угрожают железнодорожному узлу Молодечно, что связи с Кривичами нет, что в район Заскевичи проникают германские разъезды. Это обстоятельство поставило штаб корпуса перед новой задачей. В район сосредоточения корпуса вторглись немцы. Поэтому командир корпуса приказал выгрузить 304-й полк 76-й пех. дивизии в Молодечно и выслать батальон с двумя орудиями на ст. Вилейка{29}. Но утром 16.9 вместо батальона 304-го полка на ст. Вилейка были выдвинуты сотня амурского казачьего полка, батальон 4-го стр. полка и 2 орудия, а 304-й пех. полк, запасный батальон и железнодорожники приняли оборону Молодечно{30}.
16.9 9-я германская кав. дивизия, выдвигаясь в направлении Свенцяны, Поставы, имела задачей обеспечивать операцию с востока и се-
[100]
веро-востока, в частности иметь в виду защиту от возможных действий конного отряда Казнакова{31}. 3-я кав. дивизия имела задачей, овладев Вилейка, выдвигаться на Молодечно, выбросив разведывательные части для разрушения железнодорожных линий Молодечно - Лида и Минск - Смоленск{32}, 1-я кав. дивизия выдвигалась через Сморгонь на Боруны, Ошмяны и 4-я кав. дивизия через Солы на Жуйраны в тыл 10-й русской армии (в немецком тексте Виленской группы){33}. Таким образом части 3-й германской кав. дивизии могли встретить сопротивление на пути выполнения поставленных им задач 6 батальонов 27-го арм. корпуса, собранных к тому времени у Молодечно. 9-я кав. дивизия вместе с баварской кав. дивизией при пассивности частей 5-й русской армии и конного отряда Казнакова могли успешно прикрывать операцию с северо-востока, а с востока перед разведывательными частями этой дивизии отходил этапный батальон гв. корпуса
[101]
и бежал, напуганный еще в русско-японскую войну, отряд ген. Потапова (6-й и 9-й сибирские и 54-й донской второочередные казачьи полки). Части же 1-й и 4-й кав. дивизий, наступавшие на фронт Сморгонь, Солы, устремлялись пока в пустое пространство и только значительно южнее этого фронта могли встретить головные части 4-го сибирского и 36-го арм. корпусов.
Перед рассветом 16.9 на всем фронте 1-го конного корпуса было спокойно, а с рассветом части 2-й германской пех. дивизии и левофланговые части 58-й пех. дивизии перешли в наступление против 1-го конного корпуса эта фронте Соколойцы, Гайполы, Бобровники, Ворняны. Первым был атакован приданный корпусу батальон 40-го пех. полка. После короткой перестрелки батальон отошел на юг от Бобровники. Затем были атакованы части 8-й кав. дивизии, которые после перестрелки с опорожненными патронташами также отошли от Ворняны. Вскоре начала отход и 14-я кав. дивизия, ощущавшая недостаток в патронах{34}.
Высланный накануне в Завельцы, Нестанишки 14-й драгунский полк достиг места назначения, где установил наличие значительных сил пехоты, конницы и артиллерии, а также и присутствие в районе южнее Нестанишки значительных сил немцев. По дачным, собранным от местных жителей и помещиков, германская конница крупными силами с пехотными и артиллерийскими поддержками наступает на юг. Подобные сведения донесли и две сотни кубанцев посланные командиром 1-го конного корпуса на восток от Гервяты{35}.
К полудню части 1-го конного корпуса под напором немцев отошли на фронт Гудзеники, Гервяты, Чижовщина, Столбуры, Корвели{36}.
Не лишены интереса тактические подробности боевых действий частей 1-го конного корпуса. Начальник 14-й кав. дивизии ген. Петерс, как бы в опровержение известного нам воззвания командарма 10, в ходе боя доносит командиру корпуса: "Дер. Саколойцы уже занята немцами. Таким образом мой правый фланг обойден. 4-й эскадрон уланского полка прислал донесение, что на него наступают немцы и он отходит на дер. Гайполы. Если это так, то я буду окружен"{37}.
Начальник 8-й кав. дивизии ген. Киселев доносил: "В 7 ч. 45 м. утра противник повел энергичное наступление на фронте дивизии". Далее ген. Киселев сообщал, что противник густыми колоннами наступает по направлению на Будзивалы: "Пехота (40-го полка) против превосходных сил противника не может устоять и отступает. Обход противника (почти бегом) в направлении на Дубинки; левый участок ввиду этого будет отходить"{38}. Так, обе дивизии отошли ввиду охватов фланга. Но, суммируя приведенные выше донесения, командир 1-го конного корпуса изображал события несколько иначе: "С рассветом передовые части противника перешли в наступление, и к 7 час. показались колонны, которые подходили одна за другой и стремительно атаковали батальон 40-го полка между Коренишки и Бобровники и 8-ю дивизию на фронте
[102]
Бобровники, Ворняны. Первоначально главный удар противник повел восточиее Бобровники и быстро оттеснил батальон 40-го полка. Затем стремительно атаковал значительными силами пехоты Ворняны и занял местечко. Батальон и 8-я дивизия будут задерживаться на фронте Грибалы, Будзивалы и Дубники. Идет атака и на фронте 14-й дивизии, где немцы заняли Соколойцы"{39}.
К вечеру 1-й конный корпус отошел на фронт Рындзюны, Гервяты, Корвели, Дубники, где и заночевал.
Во исполнение приказа командарма от 15.9 группа командира 2-го арм. корпуса Флуга должна была перейти в наступление на восток, что по обстановке, стожившейся к утру 16.9, выводило группу Флуга во фланг 58-й и 2-й германской пех.. дивизиям, наступавшим на юг против 1-го конного корпуса. К утру в распоряжении Флуга собрались 26-я пех. дивизия, три полка 3-й гв. пех. дивизии, бригада 10-й пех. дивизии, бригада 8-й сибирской стр. дивизии, 1-я и 2-я кубанские казачьи дивизии, занимавшие район Кана, Корвели, Слободка, Захаришки{40}.
В соответствии с обычаями и традициями русских военачальников первым делом Флуг начал хлопотать не об организации наступления вверенных ему войск, Но, подобно Рузскому, о соседе своем - 1-м конном корпусе. Флуг написал Орановскому: "Прошу Вас приказать Вашему левому флангу во что бы то ни стало удерживаться в районе
[103]
[104]
Ворняны, так как в противном случие наступательная задача, возложенная на меня, становится невыполнимой. Направляю в Ваше распоряжение еще один батальон с артиллерией от Гудогай на Мали"{41}.
Эта бумага на наш взгляд неосновательна. Казалось бы, чем южнее продвинутся немцы на юг против Орановского, тем глубже пришелся бы удар группы Флуга. Но Флугу нужно, чтобы Орановский удерживался у Ворняны, а он пристроил бы к нему свой фланг. Таким образом Флуг рассчитывал, что может вести более или менее надежно фронтальное наступление, а без этого он считал наступательную задачу невыполнимой.
К полудню части 26-й пех. дивизии выдвинулись: 104-й пех. полк на фронт Корвели, Дубинки, где завязал бой с немцами, занимавшими кладбище у м. Ворняны. 102-й пех. полк занял фронт ф. Воронка, з. Боровка, 103-й пех. полк выбил немцев из г. дв. Ворона.
В то же время полки 3-й гв. пех. дивизии развернулись и, не встречая сопротивления немцев, успешно наступали: Петроградский полк от Ковалевка на Кулишки, Литовский полк на Нидзяны а Волынский полк в резерве у Слободка за стыком 26-й и 3-й гв. пех. дивизий.
Бригада 8-й сибирской стр. дивизии подходила к Захаришки, где в резерве Флуга был и 101-й пех. полк 26-й пех. дивизии{42}. До вечера войска группы еще продвинулись немного на восток, ими были заняты ф. Оголбуры, ф. Чижовщина, ф. Воронка, Нидзяны. Но на этом фронте наступление замерло. И каково было удивление и возмущение командарма, когда, проснувшись утром 17.9, он прочел донесение Флуга о том, что "на фронте корпуса ночь прошла спокойно"{43}.
На фронте 3-го сибирского корпуса немцы переправились было через р. Вилия у Буйвидзы, потеснили находившихся здесь казаков, но подошедшими резервами немцы были опрокинуты за р. Вилия.
На фронте гвардейского и 5-го кавказского корпусов немцы пытались наступать и в некоторых пунктах потеснили было русских, но вводом в бой частных резервов положение всюду было восстановлено.
На фронте прочих корпусов 10-й армии продолжались демонстрации немцев и артиллерийский огонь{44}.
3. Боевые действия войск 10-й армии 15.9 (схема 8)
Еще 14.9 командарм 10 отдал приказ командиру 3-го сибирского корпуса: "Обеспечивая правый фланг армии, не допустить переправы противника через Вилию между Михалишками и устьем Жеймяны, для чего с выходом конного корпуса ген. Орановского к Михалишкам перебросить конницу ген. Тюлина на правый берег Вилии с задачей, заняв район Кемелишки, активно обеспечивать участок Вилии от Михалишки до Быстрица от переправы противника, поддерживая связь с конным корпусом ген. Орановского"{10}. Оборону Вилии между Быстрица и устьем Жеймяны командарм приказал возложить на части 3-й гв. и 26-й пех. дивизий, а конницу ген. Тюлина поддержать направляемыми по железной дороге Гудогай 39-м и 40-м пех. полками 10-й пех. дивизии. Ген. Флугу (командиру 2-го арм. корпуса) по прибытии на ст. Кена было приказано вступить в командование 3-й гв. и 26-й пех. дивизиями и конным отрядом ген. Тюлина. Прочим корпусам было приказано "огнем и короткими контрударами удерживать возможно большие силы противника и тем задержать их переброску к востоку, имеющую целью обход правого фланга нашей армии до сосредоточения в Свенцянском районе войск 2-й армии". Кроме того командарм выводил в свой резерв 2-ю финляндскую дивизию и приказывал корпусам: "Вытягивать все, что возможно, в резерв".
Через несколько часов того же числа корпусам были уточнены поставленные задачи, а именно: "3-му сибирскому корпусу в ночь с 14 на 15.9 отвести 7-ю сибирскую дивизию на левый берег Вилии и, заняв с бригадой казаков и двумя погран. полками участок от Буйвидзы до Черемишки, имея резерв в районе Безданы, 8-й дивизией занять правый участок Мейшагольской позиции от Черемишки до озера Желосы. Гв. корпусу в связи с этим осадить свой правый фланг на линию озер Желосы и Корве и выделить за счет получающегося таким образом сокращения фронта не менее двух полков в резерв. 5-му кавказскому корпусу оставаться на занятых позициях, продолжая их укрепление. 5-му арм. корпусу осадить правый фланг на линию г. дв. Понары, озеро Селют, за счет чего выделить в резерв два полка 10-й дивизии и завтра 15.9 двинуть их походным порядком в два перехода в район Кена". Прочим корпусам было приказано удерживать занятое расположение и укреплять позиции, а командиру 2-го корпуса (ген. Флуг), "вступив в командование 3-й гв. и 26-й дивизиями и конницей ген. Тюлина, поддержанной двумя полками 10-й дивизии, отбросив противника за Вилию, оборонять ее от Михалишки до Буйвидзы, поддерживая связь с конным корпусом
[93]
ген. Орановского и ведя энергичную разведку восточное Вилии в районе Михалишки, озеро Нароч, Жодзишки..."{11}.
Получив этот приказ, командующий фронтом высказал командарму 10 свое недовольство постановкой пассивных задач войскам армии, в частности войскам, подчиненным командиру 2-го корпуса ген. Флуг и дивизиям 3-го сибирского корпуса. Командующий фронтом писал: "...Вам следует, сосредоточивая за своим крайним правым флангом сильные резервы, действовать активно и самым энергичным образом теснить противника к северу. Отводом Трофимова (комкор 3-го сибирского) за Вилию и данной ген. Флугу (комкору 2) лишь оборонительной задачей за этой рекой Вы облегчаете противнику возможность давить на Ваш правый фланг и его охватывать". Далее командующий фронтом предложил изменить данную директиву, если она еще не приводится в исполнение, а впредь в столь важных вопросах вызывать его к аппарату{12}.
Исполнение приказания командующего фронтом потребовало бы дачи в третий раз боевых заданий войскам, что порождало неизбежную неуверенность и дергало бы армию в столь трудной обстановке боевых действий в условиях полуокружения. Приказ командарма 10 более не менялся.
Начальник штаба главкома и командующие фронтами никак не могли сговориться то поводу плана операций; такая же несогласованность существовала между командующим западным фронтом и командармом 10, но по вопросу руководства боевыми действиями на правом крыле 10-й армии. В нижестоящих инстанциях эта разноголосица носила еще более тяжелый и печальный характер. 14.9 произошел конфликт между командирами гв. корпуса Олоховым и 3-го сибирского Трофимовым, так как ни тот, ни другой не хотели взять на себя ответственность за боевые действия 8-й сибирской дивизии, отбивавшей в это время атаки дивизии Ценкера{13}. Тогда же начальник 1-й кубанской дивизии ген. Кузьмин-Караваев, подчиненный командиру 3-го сибирского корпуса, не выполнил поставленной ему задачи, о чем командир 3-го корпуса доносил командарму: "Вследствие упорного уклонения ген. Кузьмина-Караваева поддерживать со мной связь и не оправдываемого обстановкой отвода его дивизии к Магуны и Прены наступление на Подбродзе сегодня вряд ли удастся выполнить..."{14}. О ген. Потапове и его действиях, как и о других, мы расскажем ниже.
Тем временем боевые события шли своим чередом.
Утром 15.9 передовые разведывательные части германской кавалерии внесли ужас и панику в тылы 10-й армии и без того неустойчивые. Со ст. Кривичи, Вилейка, Молодечно, Солы посыпались тревожные вести о приближении немцев. Тыловые и местные государственные учреждения бежали, бросая имущество и запасы, а чаще всего предавая их огню вместе с деревнями и селами, учиняя целые погромы, заставляя местное население оставлять свой скарб и уходить на восток, таща за собой стариков и младенцев, как во времена татарских набегов. Все дороги были загружены бежавшими войсковыми тылами и беженцами (местными жителями).
[94]
Утром к ст. Солы подошел разъезд 4-й германской каз. дивизии в 50 коней с 2 орудиями и обстрелял собравшиеся здесь многочисленные обозы. Около полудня дивизион 8-го конно-егерского полка (2 эскадрона) с одним орудием и 2 пулеметами занял ст. Кривичи, разобрал железнодорожные пути и устроил крушение воинского поезда, в котором следовали восемь рот 3-го и 4-го стр. полков (1-й стр. бригады 27-го арм. корпуса). Роты во главе с офицерами бежали на юго-восток от Кривичи. Конница ген. Тюлина (четыре полка, оставшихся в его подчинении) с 26-м сибирским стр. полком, попав под удары 2-й и 58-й пех. дивизий группы Эбена, отошли от Вилии из района Михалишки, а стрелки - из района устье р. Жеймяны. Те же части немцев оттеснили казаков от Быстрицы, иными словами, противник продолжал сбивать русские заслоны и обходить правый фланг 10-й армии. Подошедший накануне, в Гервяты, Ворняны 1-й конный корпус Орановского с утра предпринял наступление на фронте устье р. Ошмянка, Кемелишки. Бригада 14-й кав. дивизии двинулась в направлении на Михалишки, один полк той же дивизии на Нестанишки с целью обхода на Михалишки, две сотни кубанцев были брошены в наступление от Гервяты на Хотиловичи, Станчиненты. 8-я кав. дивизия развернулась у Ворняны и начала наступление на север в общем направлении на Свиранки{15}. Донося о предпринятом наступлении, командир 1-го конного корпуса докладывал командарму 10 свои соображения о наиболее целесообразных действиях корпуса: "Мое движение на восток от Гервяты в тыл, полагаю, было бы лучшим парированием этого, глубокого вторжения, но боюсь открыть тыл 10-й армии". Спустя некоторое время комкор 1-го конного снова повторяет командарму 10 свой план действий: "Желал бы двинуться в тыл немцам, но предупреждаю, что сегодня весь день противник нажимает с севера, и если я уйду, то он несомненно продвинется на юг..."{16}, т. е. на тылы 10-й армии.
Командарм 10 Радкевич, понимая целесообразность предложений командира 1-го конного корпуса ген. Орановского, без замедлений ответил ему так: "Полагаю, что выход Вашего конного корпуса в тыл немцам, наступающим на юг в направлении Вилейка или Сморгонь, желателен, если только слухи о том справедливы, что я считаю вполне правдоподобным{17}. 1-ю кубанскую казачью дивизию могу оставить в Вашем распоряжении для обеспечения связи с войсками ген. Флуга. Конницу Тюлина оставлю в распоряжении Флуга для обеспечения его фланга. О Вашем решении прошу телеграфировать"{18}. Однако, несмотря на столь исчерпывающий ответ командарма 10, командир 1-го корпуса, до этого столь ретиво стремившийся в тыл к немцам, немедленно передумал и донес: "Без указаний фронта решения принять не могу, ибо не знаю общих соображений главнокомандующего"{19}.
Тем временем полки конного корпуса вошли в соприкосновение с частями 2-й германской пех. дивизии ген. Фальк, наступавшей от Миха-
[95]
лишки. Германская пехота оказалась, не менее маневроспособий, чем кавалерия Орановского. Спешенные части 14-й кав. дивизии были охвачены с флангов пехотой немцев и отошли на фронт Шатернишки, ф. Зеленки, Коренишки, а ввиду отхода 14-й кав. дивизии отошла и 8-я кав. дивизия, которую, по донесению начальника 8-й дивизии ген. Киселева, тоже "обошла пехота силою до двух батальонов и под огнем артиллерии 2 легких и 1 тяжелой батарей"{20}. Но комкор и комдивы 1-го конного корпуса не знали, какие части немцев теснят корпус. Не знал этого и штаб 10-й армии. Поэтому начальник оперативного управления штаба 10-й армии запрашивает командира 1-го конного корпуса: "Благоволите сообщить для доклада командарму, какие части немцев действуют против Вашего корпуса". Тогда командир 1-го корпуса пишет командиру 8-й дивизии: "Необходим захват пленных, мы до сего времени не знаем, какие части противника действуют против нас". Но начдив 8-й кавалерийской Киселёв тоже не знал, с кем дерется 1-й конный корпус и его 8-я дивизия, а потому ответил: "Против нас до 4 батальонов пехоты и 3 эскадронов кавалерии, три батареи, одна тяжелая"{21}. Единственным источником разведки в 1-м конном корпусе, к сожалению, оказался полицейский урядник Ворнянской волости И. Синявский, честно продолжавший свою полицейскую службу на территории своей волости, но его данные были, по преимуществу, не оперативно-тактического, а скорее полицейского характера. Он доносил, что в Михалишки прибыло 3 эскадрона германской кавалерии, что немцами арестованы земский начальник и становой пристав, а такие сведения вряд ли могли послужить командиру 1-го конного корпуса для оперативной ориентировки. Неуспех на фронте, незнание, какие части и силы противника теснят корпус, дополнялись тревожными донесениями из тыла. Из Солы вахмистр Стрельцов, старший обоза штаба 1-го конного корпуса доносил: "Доношу, что по приезде в м. Солы, которое обстрелял неприятельский разъезд орудийным и пулеметным огнем, наводя большую панику в обозах, которых было очень много, я свой обоз вывел благополучно". Из г. дв, Солы от кап. Богувского (подпись не совсем разборчива): "Дивизионный обоз 8-й сибирской стр. дивизии стоит в лесу восточнее г. дв. Солы (рядом с ним). Едва держусь. Против меня 2 орудия, 2 пулемета и 100-200 чел. пехоты. Я едва держусь, патронов нет. Прошу выручки, иначе пропадет обоз". Из Ошмяны от штабс -ротм. Гарниева (подпись неразборчива): "Сего числа с 7 час. утра обозы 2-го разряда произвели панику в г. Ошмяны и отступление продолжалось до 3 часов дня. Предполагаю ночевать к югу от Ошмяны в 12. верстах г. дв. Анелин".
Кто же, однако, наступал против 1-го конного корпуса, оставалось невыясненным. Ночью командир 1-го конного корпуса собственноручно сочинил реляцию, в которой излагал фантастические картины восьми конных атак вверенного ему корпуса, писал о горах трупов неприятеля, отражениях германских атак, но ни единым словом не обмолвился ни о номере, ни о названии германской части{22}. Поэтому назойливый начальник оперативного управления 10-й армии снова насел на командира
[96]
[97]
корпуса, вопрошая, какие же все-таки части немцев наступают против 1-го конного корпуса. Делать нечего, пришлось ответить: "Противник сегодня силами около дивизии пехоты теснил обе кавалерийские дивизии"{23}. В то время, когда 1-й конный корпус отходил под давлением 2-й германской пех. дивизии, у Быстрица 3-я гв. пех. дивизия успешно отражала наступление 58-й германской пех. дивизии; 26-я пех. дивизия выдвигалась южнее Быстрица в направлении на Слободка и Лазаришки, т. е. в пространство между 1-м конным корпусом и 3-й гв пех. дивизией, а бригада 10-й пех. дивизии сосредоточилась в Гудогай, выбросив 1-й батальон 40-го пех. полка на м. Солы. Конный отряд ген. Тюлина разбился на отдельные отряды, перемешавшиеся с 1-м конным, 2-м армейским и 3-м сибирским корпусами, на флангах которых конные части отряда заполняли прорывы в боевых порядках пехоты. 3-й сибирский и гв. корпуса отошли на новые позиции, согласно известному нам приказу командарма 10; на их фронте, как и на фронте прочих корпусов армии, день прошел спокойно.
На этот раз авторы германского государственного архива вспомнили поучения своего знаменитого земляка Клаузевица по поводу изложения военно-исторических событий и признали, что группа Гутьера, сближавшаяся под прикрытием ночи с 14 на 15.9 с оборонительным расположением русских на расстояние 2 км, 15.9 решительно атаковала пространство, еще ночью покинутое гвардейским и 3-м сибирским корпусами, при плохом наблюдении и разведке с германской стороны и, искусном отрыве русских. Хотя Гинденбург и Эйхгорн требовали быстроты действий, тем не менее войска группы Гутьера днем 15.9 упустили случай атаковать отступивших русских и продолжали в этот день сближение{24}.
Для удлинения восточного фланга 10-й русской армии и обеспечения железной дороги Вильна, Молодечно из Вильны на восток была выдвинута гв. казачья бригада{25}.
Итогом дня мы имели продолжающийся обход немцами правого фланга 10-й армии, спокойствие на северном и юго-западном ее участках, неуклюжие действия 1-го конного корпуса против 2-й германской пех. дивизии и совершенную неясность о силах противника на его фронте, добровольный отход гвардейского и 3-го сибирского корпусов за Вилию, неожиданный и для немцев, невообразимый хаос в тылах армии и, прекращение немцами железнодорожного движения на линиях Вильна- Молодечно и Молодечно - Полоцк.
Но несмотря на столь прискорбные факты и обстоятельства, командарм 10 писал: "Приказываю сообщить всем доблестным частям 10-й армии, что их упорство и настойчивость в трудное положении уже достигают цели. Завтра 16.9 к нам на правый фланг подходит корпус, а послезавтра - другой, а еще правее прибывает третий. Снаряды с каждым днем прибывают, и скоро в них недостатка не будет. С подходом новых сил всем фронтом доблестной 10-й армии перейдем в наступление на зарвавшегося врата, причем необходимо развить стремительность и безудержный натиск. Пусть каждый помчит, что немцы боятся за свой тыл и фланги и при дружном нашем ударе бегут, в чем убедилась гвардия
[98]
при своем коротком наступлении. Пусть каждый знает, что 10-я армия обходов не боится и что у наступающего с решимостью разбить врага фланги и тыл обеспечены его смелостью и сокрушительным ударом..." "коннице ограничусь пока указанием главнокомандующего фронтом, данным мне сегодня, а именно: коннице надо брать пример с энергичной, мужественной, беззаветной деятельности немецкой кавалерии; считаю, что этого пока достаточно, чтобы напомнить конным частям и особенно казакам и их начальникам былую доблесть их предков, точная дерзкая разведка на носу и особенно в тылу у противника, полная свобода хозяйничанья в его батареях и обозах, налет с тыла и с флангов на уставшую пехоту..."{26}. Вдохновляя подчиненные войска, командарм предлагал прочесть его приказ во всех ротах, эскадронах, батареях, парках и обозах. Мы могли бы всесторонне раскритиковать этот приказ командарма 10, который, в сущности, был только иронией над действительностью, но, предположив, что он взывал по суворовскому обычаю к солдатскому и унтер-офицерскому сердцу и что воззвание это составлял плохой агитпроп, оставим документ в стороне. Можно предположить, что командарм 10 знал, что грешит против правды, но делал это сознательно на пользу армий. Ограничимся только замечанием, что доблестные войска напрасно покидали свои позиции, потомки некогда доблестных казаков волею командарма направлялись в лоб, а не во фланг и тыл противнику; когда немцы неделю бьют правый фланг армии, а на остальном ее фронте царит спокойствие, сдается, что дело не только в доблести войска, но и в некоторых качествах командарма 10, обязанного упрочить правый фланг.
Вечером командарм 10, установив факт продолжающегося обхода армии немцами, приказал: "Ген. Флугу отбросить противника за Вилию, действуя самым решительным образом, не заботясь о сохранении резервов". Прочие же корпуса армии должны были сменять, частично перегруппировываться и удерживать занятое расположение{27}. В результате этих частичных перегруппировок 3-й сибирский корпус собирался к востоку от Вильны, а 5-й арм. корпус подготовился к переброске с западного фланга на восточный фланг армии, т. е. делалось то, что должно было быть сделано еще 10-12.9. Теперь же эта перегруппировка слишком опаздывала.
В своем месте мы уже отмечали предположения командира 1-го конного корпуса относительно действий на тылы немцев к востоку от Гервяты и привели его переписку с командармом 10 по этому поводу. Переписка закончилась тем, что командарм 10 предложил командиру 1-го конного корпуса Орановскому еще одну (1-ю кубанскую казачью) дивизию для этой цели. Но Орановский не решился на это, задуманное -им самим, предприятие. Если действия многих корпусов армии имели пассивный характер, то активные действия 1-го конного корпуса в связи с действиями правого фланга 10-й армии приобретали особый интерес и особую важность в ходе операции. Командир 1-го конного корпуса это усвоил хорошо, он, пожалуй, даже не ошибся в выборе направления удара, но, как мы видели выше, не решился на это. Движение же его
[99]
корпуса с 1-й кубанской казачьей дивизией на восток привело бы к тому, что 1-й конный корпус фланговым ударом смял сперва 4-ю, а затем 1-ю германскую кав. дивизии, действовавшие на юг и юго-запад; и тем положил предел охвату армейского фланга. Разбросанные на большом пространстве от Поставы через озеро Нароч до Жодзишки кав. дивизии Гарнье не смогли бы оказать содействие друг другу, вследствие их разобщенности. Эти действия лучше всего обеспечили бы и сосредоточение корпусов 2-й армии на фронте Молодечно, Ошмяны и более надежно прикрыли бы железную дорогу Молодечно, Солы, Вильна. Но для этого нужно было, чтобы части 10-й пех. дивизии и гв. казачья бригада сменили конный корпус на фронте Гервяты, Ворняны и преградили путь 2-й германской пех. дивизии на Солы.
Через несколько часов того же числа корпусам были уточнены поставленные задачи, а именно: "3-му сибирскому корпусу в ночь с 14 на 15.9 отвести 7-ю сибирскую дивизию на левый берег Вилии и, заняв с бригадой казаков и двумя погран. полками участок от Буйвидзы до Черемишки, имея резерв в районе Безданы, 8-й дивизией занять правый участок Мейшагольской позиции от Черемишки до озера Желосы. Гв. корпусу в связи с этим осадить свой правый фланг на линию озер Желосы и Корве и выделить за счет получающегося таким образом сокращения фронта не менее двух полков в резерв. 5-му кавказскому корпусу оставаться на занятых позициях, продолжая их укрепление. 5-му арм. корпусу осадить правый фланг на линию г. дв. Понары, озеро Селют, за счет чего выделить в резерв два полка 10-й дивизии и завтра 15.9 двинуть их походным порядком в два перехода в район Кена". Прочим корпусам было приказано удерживать занятое расположение и укреплять позиции, а командиру 2-го корпуса (ген. Флуг), "вступив в командование 3-й гв. и 26-й дивизиями и конницей ген. Тюлина, поддержанной двумя полками 10-й дивизии, отбросив противника за Вилию, оборонять ее от Михалишки до Буйвидзы, поддерживая связь с конным корпусом
[93]
ген. Орановского и ведя энергичную разведку восточное Вилии в районе Михалишки, озеро Нароч, Жодзишки..."{11}.
Получив этот приказ, командующий фронтом высказал командарму 10 свое недовольство постановкой пассивных задач войскам армии, в частности войскам, подчиненным командиру 2-го корпуса ген. Флуг и дивизиям 3-го сибирского корпуса. Командующий фронтом писал: "...Вам следует, сосредоточивая за своим крайним правым флангом сильные резервы, действовать активно и самым энергичным образом теснить противника к северу. Отводом Трофимова (комкор 3-го сибирского) за Вилию и данной ген. Флугу (комкору 2) лишь оборонительной задачей за этой рекой Вы облегчаете противнику возможность давить на Ваш правый фланг и его охватывать". Далее командующий фронтом предложил изменить данную директиву, если она еще не приводится в исполнение, а впредь в столь важных вопросах вызывать его к аппарату{12}.
Исполнение приказания командующего фронтом потребовало бы дачи в третий раз боевых заданий войскам, что порождало неизбежную неуверенность и дергало бы армию в столь трудной обстановке боевых действий в условиях полуокружения. Приказ командарма 10 более не менялся.
Начальник штаба главкома и командующие фронтами никак не могли сговориться то поводу плана операций; такая же несогласованность существовала между командующим западным фронтом и командармом 10, но по вопросу руководства боевыми действиями на правом крыле 10-й армии. В нижестоящих инстанциях эта разноголосица носила еще более тяжелый и печальный характер. 14.9 произошел конфликт между командирами гв. корпуса Олоховым и 3-го сибирского Трофимовым, так как ни тот, ни другой не хотели взять на себя ответственность за боевые действия 8-й сибирской дивизии, отбивавшей в это время атаки дивизии Ценкера{13}. Тогда же начальник 1-й кубанской дивизии ген. Кузьмин-Караваев, подчиненный командиру 3-го сибирского корпуса, не выполнил поставленной ему задачи, о чем командир 3-го корпуса доносил командарму: "Вследствие упорного уклонения ген. Кузьмина-Караваева поддерживать со мной связь и не оправдываемого обстановкой отвода его дивизии к Магуны и Прены наступление на Подбродзе сегодня вряд ли удастся выполнить..."{14}. О ген. Потапове и его действиях, как и о других, мы расскажем ниже.
Тем временем боевые события шли своим чередом.
Утром 15.9 передовые разведывательные части германской кавалерии внесли ужас и панику в тылы 10-й армии и без того неустойчивые. Со ст. Кривичи, Вилейка, Молодечно, Солы посыпались тревожные вести о приближении немцев. Тыловые и местные государственные учреждения бежали, бросая имущество и запасы, а чаще всего предавая их огню вместе с деревнями и селами, учиняя целые погромы, заставляя местное население оставлять свой скарб и уходить на восток, таща за собой стариков и младенцев, как во времена татарских набегов. Все дороги были загружены бежавшими войсковыми тылами и беженцами (местными жителями).
[94]
Утром к ст. Солы подошел разъезд 4-й германской каз. дивизии в 50 коней с 2 орудиями и обстрелял собравшиеся здесь многочисленные обозы. Около полудня дивизион 8-го конно-егерского полка (2 эскадрона) с одним орудием и 2 пулеметами занял ст. Кривичи, разобрал железнодорожные пути и устроил крушение воинского поезда, в котором следовали восемь рот 3-го и 4-го стр. полков (1-й стр. бригады 27-го арм. корпуса). Роты во главе с офицерами бежали на юго-восток от Кривичи. Конница ген. Тюлина (четыре полка, оставшихся в его подчинении) с 26-м сибирским стр. полком, попав под удары 2-й и 58-й пех. дивизий группы Эбена, отошли от Вилии из района Михалишки, а стрелки - из района устье р. Жеймяны. Те же части немцев оттеснили казаков от Быстрицы, иными словами, противник продолжал сбивать русские заслоны и обходить правый фланг 10-й армии. Подошедший накануне, в Гервяты, Ворняны 1-й конный корпус Орановского с утра предпринял наступление на фронте устье р. Ошмянка, Кемелишки. Бригада 14-й кав. дивизии двинулась в направлении на Михалишки, один полк той же дивизии на Нестанишки с целью обхода на Михалишки, две сотни кубанцев были брошены в наступление от Гервяты на Хотиловичи, Станчиненты. 8-я кав. дивизия развернулась у Ворняны и начала наступление на север в общем направлении на Свиранки{15}. Донося о предпринятом наступлении, командир 1-го конного корпуса докладывал командарму 10 свои соображения о наиболее целесообразных действиях корпуса: "Мое движение на восток от Гервяты в тыл, полагаю, было бы лучшим парированием этого, глубокого вторжения, но боюсь открыть тыл 10-й армии". Спустя некоторое время комкор 1-го конного снова повторяет командарму 10 свой план действий: "Желал бы двинуться в тыл немцам, но предупреждаю, что сегодня весь день противник нажимает с севера, и если я уйду, то он несомненно продвинется на юг..."{16}, т. е. на тылы 10-й армии.
Командарм 10 Радкевич, понимая целесообразность предложений командира 1-го конного корпуса ген. Орановского, без замедлений ответил ему так: "Полагаю, что выход Вашего конного корпуса в тыл немцам, наступающим на юг в направлении Вилейка или Сморгонь, желателен, если только слухи о том справедливы, что я считаю вполне правдоподобным{17}. 1-ю кубанскую казачью дивизию могу оставить в Вашем распоряжении для обеспечения связи с войсками ген. Флуга. Конницу Тюлина оставлю в распоряжении Флуга для обеспечения его фланга. О Вашем решении прошу телеграфировать"{18}. Однако, несмотря на столь исчерпывающий ответ командарма 10, командир 1-го корпуса, до этого столь ретиво стремившийся в тыл к немцам, немедленно передумал и донес: "Без указаний фронта решения принять не могу, ибо не знаю общих соображений главнокомандующего"{19}.
Тем временем полки конного корпуса вошли в соприкосновение с частями 2-й германской пех. дивизии ген. Фальк, наступавшей от Миха-
[95]
лишки. Германская пехота оказалась, не менее маневроспособий, чем кавалерия Орановского. Спешенные части 14-й кав. дивизии были охвачены с флангов пехотой немцев и отошли на фронт Шатернишки, ф. Зеленки, Коренишки, а ввиду отхода 14-й кав. дивизии отошла и 8-я кав. дивизия, которую, по донесению начальника 8-й дивизии ген. Киселева, тоже "обошла пехота силою до двух батальонов и под огнем артиллерии 2 легких и 1 тяжелой батарей"{20}. Но комкор и комдивы 1-го конного корпуса не знали, какие части немцев теснят корпус. Не знал этого и штаб 10-й армии. Поэтому начальник оперативного управления штаба 10-й армии запрашивает командира 1-го конного корпуса: "Благоволите сообщить для доклада командарму, какие части немцев действуют против Вашего корпуса". Тогда командир 1-го корпуса пишет командиру 8-й дивизии: "Необходим захват пленных, мы до сего времени не знаем, какие части противника действуют против нас". Но начдив 8-й кавалерийской Киселёв тоже не знал, с кем дерется 1-й конный корпус и его 8-я дивизия, а потому ответил: "Против нас до 4 батальонов пехоты и 3 эскадронов кавалерии, три батареи, одна тяжелая"{21}. Единственным источником разведки в 1-м конном корпусе, к сожалению, оказался полицейский урядник Ворнянской волости И. Синявский, честно продолжавший свою полицейскую службу на территории своей волости, но его данные были, по преимуществу, не оперативно-тактического, а скорее полицейского характера. Он доносил, что в Михалишки прибыло 3 эскадрона германской кавалерии, что немцами арестованы земский начальник и становой пристав, а такие сведения вряд ли могли послужить командиру 1-го конного корпуса для оперативной ориентировки. Неуспех на фронте, незнание, какие части и силы противника теснят корпус, дополнялись тревожными донесениями из тыла. Из Солы вахмистр Стрельцов, старший обоза штаба 1-го конного корпуса доносил: "Доношу, что по приезде в м. Солы, которое обстрелял неприятельский разъезд орудийным и пулеметным огнем, наводя большую панику в обозах, которых было очень много, я свой обоз вывел благополучно". Из г. дв, Солы от кап. Богувского (подпись не совсем разборчива): "Дивизионный обоз 8-й сибирской стр. дивизии стоит в лесу восточнее г. дв. Солы (рядом с ним). Едва держусь. Против меня 2 орудия, 2 пулемета и 100-200 чел. пехоты. Я едва держусь, патронов нет. Прошу выручки, иначе пропадет обоз". Из Ошмяны от штабс -ротм. Гарниева (подпись неразборчива): "Сего числа с 7 час. утра обозы 2-го разряда произвели панику в г. Ошмяны и отступление продолжалось до 3 часов дня. Предполагаю ночевать к югу от Ошмяны в 12. верстах г. дв. Анелин".
Кто же, однако, наступал против 1-го конного корпуса, оставалось невыясненным. Ночью командир 1-го конного корпуса собственноручно сочинил реляцию, в которой излагал фантастические картины восьми конных атак вверенного ему корпуса, писал о горах трупов неприятеля, отражениях германских атак, но ни единым словом не обмолвился ни о номере, ни о названии германской части{22}. Поэтому назойливый начальник оперативного управления 10-й армии снова насел на командира
[96]
[97]
корпуса, вопрошая, какие же все-таки части немцев наступают против 1-го конного корпуса. Делать нечего, пришлось ответить: "Противник сегодня силами около дивизии пехоты теснил обе кавалерийские дивизии"{23}. В то время, когда 1-й конный корпус отходил под давлением 2-й германской пех. дивизии, у Быстрица 3-я гв. пех. дивизия успешно отражала наступление 58-й германской пех. дивизии; 26-я пех. дивизия выдвигалась южнее Быстрица в направлении на Слободка и Лазаришки, т. е. в пространство между 1-м конным корпусом и 3-й гв пех. дивизией, а бригада 10-й пех. дивизии сосредоточилась в Гудогай, выбросив 1-й батальон 40-го пех. полка на м. Солы. Конный отряд ген. Тюлина разбился на отдельные отряды, перемешавшиеся с 1-м конным, 2-м армейским и 3-м сибирским корпусами, на флангах которых конные части отряда заполняли прорывы в боевых порядках пехоты. 3-й сибирский и гв. корпуса отошли на новые позиции, согласно известному нам приказу командарма 10; на их фронте, как и на фронте прочих корпусов армии, день прошел спокойно.
На этот раз авторы германского государственного архива вспомнили поучения своего знаменитого земляка Клаузевица по поводу изложения военно-исторических событий и признали, что группа Гутьера, сближавшаяся под прикрытием ночи с 14 на 15.9 с оборонительным расположением русских на расстояние 2 км, 15.9 решительно атаковала пространство, еще ночью покинутое гвардейским и 3-м сибирским корпусами, при плохом наблюдении и разведке с германской стороны и, искусном отрыве русских. Хотя Гинденбург и Эйхгорн требовали быстроты действий, тем не менее войска группы Гутьера днем 15.9 упустили случай атаковать отступивших русских и продолжали в этот день сближение{24}.
Для удлинения восточного фланга 10-й русской армии и обеспечения железной дороги Вильна, Молодечно из Вильны на восток была выдвинута гв. казачья бригада{25}.
Итогом дня мы имели продолжающийся обход немцами правого фланга 10-й армии, спокойствие на северном и юго-западном ее участках, неуклюжие действия 1-го конного корпуса против 2-й германской пех. дивизии и совершенную неясность о силах противника на его фронте, добровольный отход гвардейского и 3-го сибирского корпусов за Вилию, неожиданный и для немцев, невообразимый хаос в тылах армии и, прекращение немцами железнодорожного движения на линиях Вильна- Молодечно и Молодечно - Полоцк.
Но несмотря на столь прискорбные факты и обстоятельства, командарм 10 писал: "Приказываю сообщить всем доблестным частям 10-й армии, что их упорство и настойчивость в трудное положении уже достигают цели. Завтра 16.9 к нам на правый фланг подходит корпус, а послезавтра - другой, а еще правее прибывает третий. Снаряды с каждым днем прибывают, и скоро в них недостатка не будет. С подходом новых сил всем фронтом доблестной 10-й армии перейдем в наступление на зарвавшегося врата, причем необходимо развить стремительность и безудержный натиск. Пусть каждый помчит, что немцы боятся за свой тыл и фланги и при дружном нашем ударе бегут, в чем убедилась гвардия
[98]
при своем коротком наступлении. Пусть каждый знает, что 10-я армия обходов не боится и что у наступающего с решимостью разбить врага фланги и тыл обеспечены его смелостью и сокрушительным ударом..." "коннице ограничусь пока указанием главнокомандующего фронтом, данным мне сегодня, а именно: коннице надо брать пример с энергичной, мужественной, беззаветной деятельности немецкой кавалерии; считаю, что этого пока достаточно, чтобы напомнить конным частям и особенно казакам и их начальникам былую доблесть их предков, точная дерзкая разведка на носу и особенно в тылу у противника, полная свобода хозяйничанья в его батареях и обозах, налет с тыла и с флангов на уставшую пехоту..."{26}. Вдохновляя подчиненные войска, командарм предлагал прочесть его приказ во всех ротах, эскадронах, батареях, парках и обозах. Мы могли бы всесторонне раскритиковать этот приказ командарма 10, который, в сущности, был только иронией над действительностью, но, предположив, что он взывал по суворовскому обычаю к солдатскому и унтер-офицерскому сердцу и что воззвание это составлял плохой агитпроп, оставим документ в стороне. Можно предположить, что командарм 10 знал, что грешит против правды, но делал это сознательно на пользу армий. Ограничимся только замечанием, что доблестные войска напрасно покидали свои позиции, потомки некогда доблестных казаков волею командарма направлялись в лоб, а не во фланг и тыл противнику; когда немцы неделю бьют правый фланг армии, а на остальном ее фронте царит спокойствие, сдается, что дело не только в доблести войска, но и в некоторых качествах командарма 10, обязанного упрочить правый фланг.
Вечером командарм 10, установив факт продолжающегося обхода армии немцами, приказал: "Ген. Флугу отбросить противника за Вилию, действуя самым решительным образом, не заботясь о сохранении резервов". Прочие же корпуса армии должны были сменять, частично перегруппировываться и удерживать занятое расположение{27}. В результате этих частичных перегруппировок 3-й сибирский корпус собирался к востоку от Вильны, а 5-й арм. корпус подготовился к переброске с западного фланга на восточный фланг армии, т. е. делалось то, что должно было быть сделано еще 10-12.9. Теперь же эта перегруппировка слишком опаздывала.
В своем месте мы уже отмечали предположения командира 1-го конного корпуса относительно действий на тылы немцев к востоку от Гервяты и привели его переписку с командармом 10 по этому поводу. Переписка закончилась тем, что командарм 10 предложил командиру 1-го конного корпуса Орановскому еще одну (1-ю кубанскую казачью) дивизию для этой цели. Но Орановский не решился на это, задуманное -им самим, предприятие. Если действия многих корпусов армии имели пассивный характер, то активные действия 1-го конного корпуса в связи с действиями правого фланга 10-й армии приобретали особый интерес и особую важность в ходе операции. Командир 1-го конного корпуса это усвоил хорошо, он, пожалуй, даже не ошибся в выборе направления удара, но, как мы видели выше, не решился на это. Движение же его
[99]
корпуса с 1-й кубанской казачьей дивизией на восток привело бы к тому, что 1-й конный корпус фланговым ударом смял сперва 4-ю, а затем 1-ю германскую кав. дивизии, действовавшие на юг и юго-запад; и тем положил предел охвату армейского фланга. Разбросанные на большом пространстве от Поставы через озеро Нароч до Жодзишки кав. дивизии Гарнье не смогли бы оказать содействие друг другу, вследствие их разобщенности. Эти действия лучше всего обеспечили бы и сосредоточение корпусов 2-й армии на фронте Молодечно, Ошмяны и более надежно прикрыли бы железную дорогу Молодечно, Солы, Вильна. Но для этого нужно было, чтобы части 10-й пех. дивизии и гв. казачья бригада сменили конный корпус на фронте Гервяты, Ворняны и преградили путь 2-й германской пех. дивизии на Солы.
2. Работа главкома германского восточного фронта и 10-й германской армии
В то время когда начальник штаба русского главкома вмешивался в компетенцию командующего 10-й армией, давал указания об охране железнодорожных станций и занимался обменом мнений с командующими фронтами, предоставив руководство операциями на стыке фронтов командующему западным фронтом, на противной стороне - у немцев - главнокомандующий восточным фронтом Гинденбург занимался деятельностью иного свойства.
По свидетельству авторов германского государственного архива, германский главком 15.9 корректировал работу командармов по руководству боевыми действиями германских войск. На 16.9 главком поставил 10-й германской армии задачу резко повернуть войска против Вильна и в этом смысле дал указания и советы командарму 10 ген.-полк. Эйхгорн{5}. Кроме того главком по радио дал указания, командиру 6-го гер-
[91]
манского кав. корпуса Гарнье "во всяком случае не очень изменять" план операции, 9-ю кав. дивизию направить в район Полуше, где она, соединившись с баварской кав. дивизией Неманской армии, имела задачей совместными силами атаковать действовавшие здесь две русских кав. дивизии{6}. "А из оставшихся трех дивизий кав. корпуса 3-й кав. дивизией к 15.9 достигнуть района Кривичи и разрушить железную дорогу Полоцк - Молодечно, 1-й и 4-й кав. дивизиям оставаться для наступления против тыла Виленской группы русских, перейти и прервать железную, дорогу Молодечно-Вильна на участке к северо-западу, от Сморгонь. При этом 1-й кав. дивизии, дойти и серьезно драться южнее Жуйраны, в то время когда 4-я кав. дивизия под командой ген.-майора Гофман должна тотчас же обратиться против неприятеля, который удерживает р. Ошмянка на фронте Жуйраны, Солы"{7}. "Для группы Эбена, - продолжают авторы государственного архива, - главком дал направление свернуть левый фланг от Михалишки, юго-западнее Ворняны, и осесть на этом рубеже. 2-й пех. дивизии ген.-лейт. Фальк закрепить этот район, сблизиться вечером на расстояние 3 км"... "Левому флангу 58-й пех. дивизии перейти Вилию"{8}.
Тогда же было приказано 42-ю пех. дивизию группы Гутьера продвинуть вперед на юго-восток под Жеймяны. Прочим частям группы Гутьера было приказано под покровом темноты сблизиться до 2 км с позициями русских. Таким образом, если верить авторам государственного архива, главком германского восточного фронта, так же как и начальник штаба русского главкома, вмешивался в компетенцию даже корпусных командиров, корректируя направление действий отдельных дивизий. Однако в этом мы усматриваем не отрицательную, а положительную сторону его деятельности, так как 10-я германская армия включала почти половину всех войск фронта, с одной стороны, а ее задача по окружению Виленской группы (10-й русской армии) являлась крайне сложной и ответственной, - с другой; наконец, 6-й германский кав. корпус ген. Гарнье являлся не столько средством командарма 10-й германской, сколько средством командующего фронтом, ибо задачи корпуса по характеру и большому пространству выходили за рамки операции 10-й германской армии.
Вместе с тем те же германские авторы, излагая ход Виленского сражения, к сожалению, сохраняют полное молчание по поводу действий 8-й и 12-й германских армий, указывая лишь, что эти армии были слабого состава вообще, а 12-я армия, в частности, и что германские батальоны имели всего по 600 штыков{9}. Однако это молчание, видимо, неслучайно. Дело в том, что русские без помехи со стороны немцев снимали свои корпуса, действовавшие перед фронтом этих германских армий, и перебрасывали их на Виленское и Двинское направления. Также хранится молчание по поводу руководства главкома действиями этих армий, если не считать того, что начальник штаба фронта Людендорф занимался вопросами упорядочения подвоза в 8-й и 12-й армиях. Освещение же действий 8-й и 12-й германских армий предста-
[92]
вляет большой интерес, так как от их действий зависело сковывание русских армий севернее Полесья, с чем, то нашему мнению, воспитанники Шлифена справились в такой степени, что об этом их историки предпочитают умолчать; это впрочем вполне соответствует принятым обычаям в каждой себя уважающей армии, а тем более в германской, да еще при жизни фельдмаршала и президента Гинденбурга, бывшего главкома восточного фронта.
По свидетельству авторов германского государственного архива, германский главком 15.9 корректировал работу командармов по руководству боевыми действиями германских войск. На 16.9 главком поставил 10-й германской армии задачу резко повернуть войска против Вильна и в этом смысле дал указания и советы командарму 10 ген.-полк. Эйхгорн{5}. Кроме того главком по радио дал указания, командиру 6-го гер-
[91]
манского кав. корпуса Гарнье "во всяком случае не очень изменять" план операции, 9-ю кав. дивизию направить в район Полуше, где она, соединившись с баварской кав. дивизией Неманской армии, имела задачей совместными силами атаковать действовавшие здесь две русских кав. дивизии{6}. "А из оставшихся трех дивизий кав. корпуса 3-й кав. дивизией к 15.9 достигнуть района Кривичи и разрушить железную дорогу Полоцк - Молодечно, 1-й и 4-й кав. дивизиям оставаться для наступления против тыла Виленской группы русских, перейти и прервать железную, дорогу Молодечно-Вильна на участке к северо-западу, от Сморгонь. При этом 1-й кав. дивизии, дойти и серьезно драться южнее Жуйраны, в то время когда 4-я кав. дивизия под командой ген.-майора Гофман должна тотчас же обратиться против неприятеля, который удерживает р. Ошмянка на фронте Жуйраны, Солы"{7}. "Для группы Эбена, - продолжают авторы государственного архива, - главком дал направление свернуть левый фланг от Михалишки, юго-западнее Ворняны, и осесть на этом рубеже. 2-й пех. дивизии ген.-лейт. Фальк закрепить этот район, сблизиться вечером на расстояние 3 км"... "Левому флангу 58-й пех. дивизии перейти Вилию"{8}.
Тогда же было приказано 42-ю пех. дивизию группы Гутьера продвинуть вперед на юго-восток под Жеймяны. Прочим частям группы Гутьера было приказано под покровом темноты сблизиться до 2 км с позициями русских. Таким образом, если верить авторам государственного архива, главком германского восточного фронта, так же как и начальник штаба русского главкома, вмешивался в компетенцию даже корпусных командиров, корректируя направление действий отдельных дивизий. Однако в этом мы усматриваем не отрицательную, а положительную сторону его деятельности, так как 10-я германская армия включала почти половину всех войск фронта, с одной стороны, а ее задача по окружению Виленской группы (10-й русской армии) являлась крайне сложной и ответственной, - с другой; наконец, 6-й германский кав. корпус ген. Гарнье являлся не столько средством командарма 10-й германской, сколько средством командующего фронтом, ибо задачи корпуса по характеру и большому пространству выходили за рамки операции 10-й германской армии.
Вместе с тем те же германские авторы, излагая ход Виленского сражения, к сожалению, сохраняют полное молчание по поводу действий 8-й и 12-й германских армий, указывая лишь, что эти армии были слабого состава вообще, а 12-я армия, в частности, и что германские батальоны имели всего по 600 штыков{9}. Однако это молчание, видимо, неслучайно. Дело в том, что русские без помехи со стороны немцев снимали свои корпуса, действовавшие перед фронтом этих германских армий, и перебрасывали их на Виленское и Двинское направления. Также хранится молчание по поводу руководства главкома действиями этих армий, если не считать того, что начальник штаба фронта Людендорф занимался вопросами упорядочения подвоза в 8-й и 12-й армиях. Освещение же действий 8-й и 12-й германских армий предста-
[92]
вляет большой интерес, так как от их действий зависело сковывание русских армий севернее Полесья, с чем, то нашему мнению, воспитанники Шлифена справились в такой степени, что об этом их историки предпочитают умолчать; это впрочем вполне соответствует принятым обычаям в каждой себя уважающей армии, а тем более в германской, да еще при жизни фельдмаршала и президента Гинденбурга, бывшего главкома восточного фронта.
БОЕВЫЕ ДЕЙСТВИЯ НА ВЕРХНЕЙ ВИЛИИ И ПОД г. ВИЛЬНА
1. Работа штаба главнокомандующего и командующих фронтами
Появление германской конницы на тылах 10-й армии крайне обеспокоило начальника штаба главкома, который только теперь понял, какое серьезное значение имеет развитие действий в стыке фронтов. Если до сих пор начальник штаба главкома допускал мысль о восстановлении боевой связи между фронтами силами конницы 5-й и 10-й армий, а позднее вмешивался в компетенцию командарма 10 по поводу использования 26-й пех. дивизии, то теперь он окончательно растерялся, утратив управление фронтами, и разменялся на мелочи. Не представляя себе, что нужно предпринять для парирования немецкого удара на стыке фронтов, начальник штаба главкома 15.9 издал следующую директиву: Начальнику штаба западного фронта "Неприятельскими разъездами учинено нападение на ст. Кривичи. В Вашем распоряжении такое число дружин для охраны железных дорог, что прочное занятие станций наиболее важных и угрожаемых дорог составляет ныне Вашу главнейшую заботу и должно быть достигнуто под ответственностью судом дружинных и ротных командиров". Другая директива в тот же адрес гласила: "Нельзя ли через ген. Медведева установить связь с ген. Потаповым и получить от него вместо бессвязных, ничего не дающих донесений толковое сообщение, сколько же неприятельских войск двигается на Глубокое? Сообщите об этом 5-й армии для развития конницей действий во фланг и тыл"{1}.
Но отсутствие должного кругозора начальника штаба главкома интенсивно восполнял командующий западным фронтом ген. Эверт, у которого 15.9 произошел обмен мнений с начальником штаба главкома относительно ведения операции. Командующий фронтом между прочим докладывал: "...При настоящем положении я считал бы желательным развернуть 36-й и 4-й сибирский корпуса в районе Михалишки, озеро Свирь, 29-й корпус высадить в Вилейка или Молодечно и направить между озерами Свирь и Нароч, а 14-й корпус уступом за правым флангом 29-го корпуса, с тем чтобы особенно развить наступление правым флангом этой армии, имея в виду общую цель овладеть Свенцянами и отбросить противника на запад"... "Участок Молодечно, Полоцк нельзя считать вполне обеспеченным. 27-й корпус придется свернуть на Минск,
[90]
Оршу, тогда он садится в Лиде, а 29-й корпус, садящийся сегодня в Барановичах, вести в Молодечно, что замедлит перевозку обоих. Не признано ли будет целесообразным в Двинск направить 29-й корпус, а 27-й оставить во 2-й армии?"{2}. По получении этих соображений, командующий северным фронтом, уже известный нам некоторыми своими качествами, ген. Рузский не замедлил проявить себя в прежнем стиле и направлении, высказав свои соображения по ведению операций, а именно: "...По моему мнению, - писал Рузский, - предпочтительнее 29-й корпус направить к Двинску в виду важного значения этого пункта и развивающегося напора со стороны противника в этом направлении. Корпуса 36-й, 14-й и 4-й сибирский полагал бы сосредоточить примерно в районе Михалишки, Годуцишки, Кобыльник, Поставы под прикрытием конницы ген. Орановского и Казнакова, которой поставить задачей очистить этот район от противника. Иметь корпус в резерве у Молодечно, на мой взгляд, излишне. Плеве указал Казнакову войти в связь с Орановским и совместными действиями прикрыть район сосредоточения корпусов 2-й армии, отбросив неприятеля к западу..."{3}. Начальник штаба главкома, отвечая на соображения командующего фронтами, вместо маневра из оперативной глубины со своей стороны полагал: "лично предпочел бы... сбор хорошей группы из трех корпусов на Вилии в районе Михалишки и развитие удара через Свенцяны навстречу 5-й армии..."{4}. Но после дальнейшего разъяснения Эверта присоединился к его плану действий, предоставив ему целиком распоряжаться войсками по его усмотрению и к зависимости от обстановки, не останавливаясь перед переменой корпусов.
Получив одобрение своего плана от начальника штаба главкома, командующий западным фронтом мог распоряжаться по своему усмотрению, что имело огромное значение, так как ни начальник штаба главкома, ни командующий северным фронтом не были компетентны в ведении данной операции.
Появление германской конницы на тылах 10-й армии крайне обеспокоило начальника штаба главкома, который только теперь понял, какое серьезное значение имеет развитие действий в стыке фронтов. Если до сих пор начальник штаба главкома допускал мысль о восстановлении боевой связи между фронтами силами конницы 5-й и 10-й армий, а позднее вмешивался в компетенцию командарма 10 по поводу использования 26-й пех. дивизии, то теперь он окончательно растерялся, утратив управление фронтами, и разменялся на мелочи. Не представляя себе, что нужно предпринять для парирования немецкого удара на стыке фронтов, начальник штаба главкома 15.9 издал следующую директиву: Начальнику штаба западного фронта "Неприятельскими разъездами учинено нападение на ст. Кривичи. В Вашем распоряжении такое число дружин для охраны железных дорог, что прочное занятие станций наиболее важных и угрожаемых дорог составляет ныне Вашу главнейшую заботу и должно быть достигнуто под ответственностью судом дружинных и ротных командиров". Другая директива в тот же адрес гласила: "Нельзя ли через ген. Медведева установить связь с ген. Потаповым и получить от него вместо бессвязных, ничего не дающих донесений толковое сообщение, сколько же неприятельских войск двигается на Глубокое? Сообщите об этом 5-й армии для развития конницей действий во фланг и тыл"{1}.
Но отсутствие должного кругозора начальника штаба главкома интенсивно восполнял командующий западным фронтом ген. Эверт, у которого 15.9 произошел обмен мнений с начальником штаба главкома относительно ведения операции. Командующий фронтом между прочим докладывал: "...При настоящем положении я считал бы желательным развернуть 36-й и 4-й сибирский корпуса в районе Михалишки, озеро Свирь, 29-й корпус высадить в Вилейка или Молодечно и направить между озерами Свирь и Нароч, а 14-й корпус уступом за правым флангом 29-го корпуса, с тем чтобы особенно развить наступление правым флангом этой армии, имея в виду общую цель овладеть Свенцянами и отбросить противника на запад"... "Участок Молодечно, Полоцк нельзя считать вполне обеспеченным. 27-й корпус придется свернуть на Минск,
[90]
Оршу, тогда он садится в Лиде, а 29-й корпус, садящийся сегодня в Барановичах, вести в Молодечно, что замедлит перевозку обоих. Не признано ли будет целесообразным в Двинск направить 29-й корпус, а 27-й оставить во 2-й армии?"{2}. По получении этих соображений, командующий северным фронтом, уже известный нам некоторыми своими качествами, ген. Рузский не замедлил проявить себя в прежнем стиле и направлении, высказав свои соображения по ведению операций, а именно: "...По моему мнению, - писал Рузский, - предпочтительнее 29-й корпус направить к Двинску в виду важного значения этого пункта и развивающегося напора со стороны противника в этом направлении. Корпуса 36-й, 14-й и 4-й сибирский полагал бы сосредоточить примерно в районе Михалишки, Годуцишки, Кобыльник, Поставы под прикрытием конницы ген. Орановского и Казнакова, которой поставить задачей очистить этот район от противника. Иметь корпус в резерве у Молодечно, на мой взгляд, излишне. Плеве указал Казнакову войти в связь с Орановским и совместными действиями прикрыть район сосредоточения корпусов 2-й армии, отбросив неприятеля к западу..."{3}. Начальник штаба главкома, отвечая на соображения командующего фронтами, вместо маневра из оперативной глубины со своей стороны полагал: "лично предпочел бы... сбор хорошей группы из трех корпусов на Вилии в районе Михалишки и развитие удара через Свенцяны навстречу 5-й армии..."{4}. Но после дальнейшего разъяснения Эверта присоединился к его плану действий, предоставив ему целиком распоряжаться войсками по его усмотрению и к зависимости от обстановки, не останавливаясь перед переменой корпусов.
Получив одобрение своего плана от начальника штаба главкома, командующий западным фронтом мог распоряжаться по своему усмотрению, что имело огромное значение, так как ни начальник штаба главкома, ни командующий северным фронтом не были компетентны в ведении данной операции.
piątek, 23 maja 2008
EDWARD MALISZEWSKI. PRZEWODNIK po Gubernji Wileńskiej.
EDWARD MALISZEWSKI. PRZEWODNIK po Gubernji Wileńskiej.
ZARYS STATYSTYCZNO-OPISOWY.
(Z mapką).
WYDAWNICTWO STRAŻY KRESOWEJ Warszawa, Długa 50, pokój 414.
DRUKARNIA P. AMBROZiEWlCZA,-WARSZAWA, JASNA -** S.
1919.
Gub. wileńska tworzy główny ośrodek ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na jej obszarze mieści się najwięcej miejscowości, mających związek • z historją Litwy zarówno pogańskiej, jak i związanej później węzłami unji z Polską. Na jej terenie stykają się
' również ze sobą bezpośrednio trzy główne narodowości krajni: Polacy, Litwini i Białorusini. Stąd płynie to znaczenie, jakie przejścia tej części kraju miały zawsze i mieć
. zapewne będą nadal wobec losów całej Litwy.
Za czasów Rzeczypospolitej obszar, objęty później granicami gub. wileńskiej, wchodził w skład trzech województw: wileńskiego, trockiego i polockiego. Częściowo nawet — poludniowemi swemi skrawkami — zahaczał o dwa jeszcze inne województwa: mińskie i nowogródzkie. Dostał się on pod władzę Rosji podczas drugiego i trzeciego . rozbioru Polski, a więc w r. 1793 i 1795. Gub. wileńska, utworzona w 1795 r. w składzie 11 powiatów, obejmo-; wala wówczas tylko cztery powiaty późniejszego, ustalonego na dłużej, obszaru tej gubernji, nadto znś całą późniejszą gub. kowieńską. We dwa lata później połączono ją w jedną całość z gub. Słonimską pod mianem gub. litew-
poskiej; w r. 1801 podzieionoją znów, przywracając granice poprzednie, wreszcie w r. 1842 odłączono od- niej tworzoną wówczas gub. kowieńską, a natomiast przyłączono' pow. lidzki z gub. grodzieńskiej oraz pow. wilejski i dzi-śnieński^z gub. mińskiej. W tych granicach przetrwała gub. wileńska aż do obecnego wielkiego kataklizmu dziejowego, podzielona na siedem powiatów: wileński, dziśnień-ski, lidzki, oszmiański, święciański, trocki i wilejski.
Gub. wileńska tworzy część wielkiej wyżyny litew-. skiej. Przeciętne jej wzniesienie nad poziom morza wynosi 200 metrów. Wszystkie wody należą tu do zlewiska morza Bałtyckiego. Główną*" arterję wodną tworzy Niemen, odgraniczający częściowo gubernję od południa i całko- ; .wicie od zachodu. Główny dopływ tej rzeki, Wilja, przerzyna na długości 597 wiorst cały niemal obszar gubernji, mianowicie powiaty: wilejski, oszmiański, święciański, wileński i trocki. Z mniejszych dopływów Niemna wymię- . nić należy: Berezynę w pow. oszmiańskim i Mereczankę W pow. trockim. Od wschodu odgranicza gubernję rzeka Dźwina, która tu przyjmuje większy- dopływ — Dfcisienkę.
Jezior w gubernji jest przeszło 400; niektóre z nich są bardzo rozległe, jak np. Narocz—82 kim. kw., Świr— 20 kim. kw.. Miastro—14 kim. kw., wszystkie w poW. świę- _ ciańskim.
Powierzchnia gubernji wyuoai 41.931 klrnrkw. Według „Statist. Jeżeg." na r. 1912, po odtrąceniu wcale znacznych tutaj obszarów wodnych, jest'w gub. 5.177.772 dzie-; . sięcin, z czego 48.2% własności prywatnej, 40.3% ziern* nadziałowej włościańskiej i 11.5°/o rządowej i publicznej.
Gruntów nadziałowych jest w gub. 1.278.675 dzies., z tego 5% gospodarstw, do 5 dzies., 31% od 5 do 10 dzies., 65% powyżej 10 dzies. Przeciętnie na jedno gospodarstwo włościańskie przypada 13.5 dzies.
Własność prywatna obejmuje 1.532.794 dzies.^jw tern 1.519.301 dzies. własności osobistej i 13.495 dzies. towarzystw i spółek. Z pośród własności prywatnej osobi-
9
stej do szlachty należy 1.244.543 dzies., do włościan 170.947 dzies., do kupców 53.581 dzies., do mieszczaą 43.291 dzies. i do duchownych 5.130 dzies.
Wreszcie Własności rządowej i publicznej jest 366.291 dzies., w tern 538.269 dzies. rządu, 15.649 dzies. cerkwi, 1.408 dzies. klasztorów praw., 10.406 dzies. miast i 559 dzies. innych.
Gechą charakterystyczną własności ziemskiej w gub. wileńskiej jest ogromna obfitość drobnych folwarczków, _ osad, zaścianków, które gęstą siecią pokrywają zwłaszcza powiaty: wileński, lidzki i oszmiański. Wśród tej kategorji drobnych posiadaczy przywiązanie do ziemi jest szczególnie silne, trwa ona też wciąż na miejscu pomimo wszelkich burz dziejowych, pomimo stosowania do niej w ciągu
paru pokoleń przez rząd rosyjski ograniczeń i prześladowań.
Stosowana przfez Rosję polityka gwałtu i przemocy musiała jednak bądźcobądź wywołać poważniejsze zmiany w układzie narodowościowym właścicieli ziemskich na Litwie. Zwłaszcza wśród średniej i wielkiej własności zmiany te zaznaczyły się już wybitnie. W r, 1864 statystyka urzędowa wykazała w obrębie gub. wileńskiej 3.705 większych Właścicieli ziemskich Polaków, mających 1.581.110 dzies., a tylko 144 nie Polaków, mających 146.897 dzies. Ostatnie zaś obliczenie z r. 1909 wykazało: 1.124.122 dzies. czyli 60.5% w ręku Polaków. Obszar ten oszacowany był na 25.480.019 rubli.
Konfiskaty i sprzedaże przymusowe wyrządziły znaczne szczerby w polskim stanie posiadania. Po r. 1831 skonf. Ogińskim —jewje, Strawienniki, Kronie; Pociejom — Kie-towiszki; Pacom — Różankę; Przeździeckim — Smorgonie, Wojstom; Radziszewskim — Bujwidze, Ilję. Po r. 1863 skonf. tu znów znaczną liczbę majątków, m. in. Oskier-ków, Giedrojciów, Czechowiczów, Obrąpalskich, Kono-plańskich i w. in., a 113 majątków wystawiono ponadto
na sprzedaż przymusową. Kontrybucja, płacona po ostat-•niem powstaniu przez ziemiaństwo polskie w ciągu lat 30, wynosiła tu 204.700 rubli rocznie.
- Według danych departamentu leśnego było w r. 1912 w gubernji 921.966 dzies. lasów, z czego 259.923 dzies. rządowych, 767 dzies. cerkwi i miast, 18.252 dzies. włościan nadz. i 643.024 dzies. własności prywatnej.
Zasiewów było w r. 1910: pszenicy 15 tys. dzies., żyta 462 tys. dzies., jęczmienia 93 tys. dzies., owsa 208 tys. dzies., hreczki 32 tys. dzies., grochu 34 tys. dzies., kartofli 111 tys. dzies., lnu 18 tys. dzies., konopi 2 tys. dzies. ' -
Zwierząt domowych było w r. 1910 W gubernji: 260 tys. koni, 701 tys. bydła, 547 tys. owiec, 4 tys. kóz, 452 tys. świń. Na 100 mieszkańców wypadało: 14 koni, 37 sztuk bydła, 29 owiec i 24 świń.
Przemyśl rolny reprezentowany był głównie przez gorzelnictwo. W r. 1912 było tu 102 gorzelni.
' Ludność gubernji składała się w r-1912 z 1.989.900 głów (47 na kim. kw.). Według wyznań było wtedy: 58% kato-
. lików, 27% prawosławnych i 12% żydów. Stolica gubernji i całego kraju, Wilno, wraz 2 rozległą okolicą ma zupełnie polski charakter. Litwini zamieszkują pograniczne,
' zachodnie i północne parafje w powiatach: trockim, wileńskim i święciańskim. Białorusini przeważają w powiatach dziśnieńskim i wilejskim. Natomiast w pow.: wileńskim, lidzkim i oszmianskim oraz niektórych rozległych okolicach pow. trockiego i śWięciańskiego najliczniejszy jest żywioł polski. Według przypuszalnych obliczeń jest w gu-- bernji 49.1% Polaków, 14.7% Litwinów, 21.7% Białorusinów oraz 11.9% żydów. Tatarzy rozsiani są sporadycznie w rozmaitych powiatach. Rosjanie tworzyli tu wyłącznie napływowy żywioł urzędniczy. •
W gubernji jest 7 miast powiatowych, 186 miasteczek i 12.551 Wsi.
- 7 -
POWIAT WILEŃSKI.
Obszar 6.196 kim. kw. Ludność w 1912 r.—460X00 głów (74 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało być: 65% katolików, 11% prawosławnych i 21% żydów. Ludność powiatu w trzech-czwartych jest polską. Ludność litewska, przemieszana z polską, mieszka tylko w północnym skrawku powiatu, na pograniczu z pow. wilko-mierskim. Z ogólnej przestrzeni 473.368 dzies. do rządu należy 38.009 dzies. (w tern 29.306 dzies. lasu), do włościan nadz. 179.670 dzies, i do własności prywatnej 251.183 dzies. (53 majątki ponad 1 tys. dzies.). W powiecie jest 1 miasto, 40 miasteczek i 36 parafij katolickich poza Wilnem.
Wilno, miasto gubernjalne, dawniej stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, i dziś posiadająca dominujące znaczenie w życiu całego kraju, leży przy ujściu Wiłejki do Wilji, w kotlinie, otoczonej malowniczemi, pięknie zale-sionemi wzgórzami. Odległość od Warszawy wynosi 385 w., od Kowna 97 W., od Mińska 173 w., od Petersburga zaś 658 w. Już prawdopodobnie w X wieku naszej ery istniała tu osada litewska na górze Bakszta. W XIII w. książę litewski, Swintorog, naciskany przez Krzyżaków, przeniósł tu z nad Dubissy „ogień wieczny", budując jednocześnie na miejscu dzisiejszego placu Katedralnego świątynię Perkuna. Gród warowny założył tu dopiero Gedymin. Z przeniesieniem przezeń stolicy Litwy nad Wilję łączy się piękna znana legenda. Miasto odtąd rosło szybko, dochodząc do prawdziwego rozkwitu za Zygmunta Augusta, który z upodobaniem przemieszkiwał tu w zamku dolnym, dziś już nieistniejącym, u stóp góry Zamkowej. Niesłychaną klęską dla Wilna było zdobycie miasta w r. 1655 przez wojska moskiewskie, które w jednym dniu wymordowały dziesięć tysięcy mieszkańców i wszczęty pożar, trwający ośm dni. Dopiero w r. 1660 hetman Pac odzyskał Wilno, z którego zostały smutne tylko szczątki.
— 8 —
Miasto odbudowało się głównie w okresie panowania „ Jana Sobieskiego,. stąd też wszystkie niemal kościoły « wileńskie noszą cechy panującego wówczas w budownictwie stylu barokowego. Jako stolica W. Ks. Litewskiego, tworzyło wciąż Wilno najpoważniejszy ośrodek życia poli-, tycznego i kulturalnego dla całego rozległego kraju. . W XVIII wieku istniały tu kollegja jezuitów i pijarów, powstało słynne obserwatorjum astronomiczne, a.wr. 1785 stały teatr polski. Przeciwko rozbiorowi kraju zaprotestowało Wilno żywiołowym wybuchem zbrojnym pod wodzą Jakóba Jasińskiego, który w kwietniu 1794 r. na czele 400 sprzysiężonych wziął do niewoli przeszło tysiąc Rosjan z ich wodzem naczelnym, dając hasło powstania na całej Litwie. W późniejszym okresie, po zagarnięciu kraju przez Rosję, ogromne znaczenie dla Wilna miało objęcie w r. 1805 zarządu nad okręgiem naukowym wileńskim przez ks. Adama Czartoryskiego i jednoczesne przekształcenie dawnej Szkoły Głównej, założonej jeszcze przez jezuitów, na uniwersytet, który ściągać tu zaczął młodzież z całej Litwy i Rusi, przyczyniając się do powstania całego szeregu stowarzyszeń naukowych oraz; słynnego Związku filaretów wśród młodzieży, upamiętnionego udziałem Adama Mickiewicza. Ciężkie i smutne były dzieję miasta w ciągu stu z górą łat niewoli rosyjskiej. Wilno brało żywy udział w ruchach narodowych z r. 1812, 1831 i 1863, płacąc za przywiązanie do wspólnej sprawy krwią lub wygnaniem najlepszych swoich synów. W r. 1831 młodzież akademicka wzięła masowy udział y rewolucji, poczem uniwersytet w r. 1832 został zamknięty. W kilka lat później, w r. 1838, było Wilno jednem z głównych ognisk spisku Szymona Konarskiego* rozstrzelanego tu w końcu na Pohulance; rok 1848—upa-r miętnił się podobnym spiskiem braci Dalewskich. Naj-trwalej jednak zapisał się w dziejach Wilna r. 1865, kiedy uczucia patrjotyczne mieszkańców stolicy wzniosły się do poziomu najwyższego bohaterstwa. Przepełnione były
•wówczas wszystkie stałe i przygodne więzienia, dziesiątki tysięcy najdzielniejszej młodzieży popędzono stąd na Sybir, a wśród licznych egzekucji na placu Łukiskim najsilniej wżarla się w pamięć ogółu śmierć męczeńska Zygmunta Sierakowskiego i Konstantego Kalinowskiego, dwóch najwybitniejszych kierowników powstania litewskiego. Władze rosyjskie w ciągu ostatniego zwłaszcza półwiecza użyły wszelkich wysiłków, aby nadać Wilnu przynajmniej zewnętrzny pokost rosyjski,— udało im się to jednak tylko w małym stopniu. Przed stu laty miało Wilno tylko jedną cerkiew prawosławną Św. Ducha oraz jeden kościół unicki z klasztorem bazyljanów, a 26 kościołów katolickich. Ostatnio przed wojną było już tylko 18 kościołów, a za to 18 cerkwi, oprócz bowiem nowo-zbudowanych świątyń prawosławnych zabrano na cerkwie dawne kościoły: Św. Kazimierza (w r. 1838), wizytek (1864 r.), Św. Trójcy, augustjanów, franciszkanów i Pana Jezusa, na Antokolu. Nadto kościół ŚW. Michała zamknięto zupełnie, a kościół Św. Ignacego przerobiono na klub oficerski. Nazwy ulic przechrzczono na rosyjskie. Zniszczono Muzeum starożytności, założone głównie przez Eust. i Konst. Tyszkiewiczów, usuwając z niego liczne a cenne pamiątki, związane z historją polską. Skutkiem dość słabego ruchu przemystowo-handlowego Wilno zachowało dotychczas niemal nieskażony swój dawny typ ogólny. Choć przerobione, stoją jeszcze dawne piękne pałace: Radziwiłłów, Słuszków, Sapiehów, Paców. Z kościołów zasługują głównie na uwagęr katedra, fundowana w r. 1587 przez Wład.; Jagiełłę na miejscu dawnej świątyni pogańskiej, przebudowana w końcu XVIII w. w stylu klasycznym, kościół Ostrobramski z obrazem M. Boskiej, gotycki kościółek Św. Anny z końca XV w., okazały renesansowo - barokowy kościół Św. Piotra i Pawła na Antokolu, wreszcie pamiątkowy akademicki kościół Św.Jana, w którym niegdyś kazał ks. Piotr Skarga. Z założonych już po r. 1905 instytucyj kulturalnych polskich wymienić
— JU —
*
należy: Tow. Przyjaciół Nauk (41.188 tomów w książnicy, 40.755 przedmiotów muzealnych) oraz Bibljotekę im. Wróblewskich (65 lys. tomów, 3 tys. sztychów, 1 tys. map, 3 tys. rękopisów i 10 tys. dokumentów archiwalnych). Ponadto istnieje tu już znaczna liczba najrozmaitszych stowarzyszeń oświatowych, ekonomicznych i dobroczynnych. Przed Wojną wychodziły w Wilnie 24 pisma perjodyczne polskie.. Przeprowadzone podczas okupacji niemieckiej dwa spisy ludności potwierdziły jak najbardziej stanowczo zupełnie polski charakter tego miasta. Według obliczenia z r. 1909 było w Wilnie 182.795 mieszkańców, w tern 97.800 katolików (55.5 proc), 75500 żydów (40.2 proc.) i 7.850 prawosławnych (4.2 proc). Liczba katolików odpowiadała liczbie Polaków, gdyż było Wśród nich tylka 2.227 Litwinów (1.2 proc), natomiast ewangelicy i mahometanie przeważnie zaliczają się tu do narodowości polskiej, co odpowiadało ,mnięj więcej liczbie Litwinów. Spis niemiecki z marca 1916 r. na 140.840 mieszkańców znalazł tu 70.629 Polaków (50.1 proc), 61.265 żydów (43.5 proc), 5.699 Litwinów (2.6 proc), 2-030 Rosjan (1.4 proc), 1.917 Białorusinów (1.3 proc.) i i.000 Niemców (0.7 proc). Drugi spis niemiecki ze stycznia 1917 r. wykazał tu już tylko 138.787 mieszk., w tern 74.466 Polaków (53.6 proc), .57.516 żydów (41.4 proc), 2.909 Litwinów (2.1 proc), 2.212 Rosjan (1.6 proc), 880 Niemców (0.6 proc) i 611 Biało-- rusinów (0.4 proc). Wilno otoczone jest dokoła pierścieniem malowniczych, ślicznie położonych przedmieści, jalc np. Antokol, Belmont, Markucie, Rosa, Zakręt, Zwierzyniec.
M. Bogusławiszkl o 61 w. od Wilna, ma kościół z r. 1787.
M. Bujwidze przy ujściu.rzeczki Bujwidki do Wilji, o 24 w. od Wilna, skonf. w r. 1831 Radziszewskim. Kościół drewn. z r. 1785. . ~
M. Bystrzyca nad Wilją, o 38 w. od Wilna. W zar mierzchlej przeszłości podobno siedziba któregoś z ksią-
*-
- u —
m
4
żąt litewskich. Był tu kościół, załoź. przez Wład. Jagiełłę, w r. 1523 wymur. przez Zygmunta I, w r. 1865 przerobiony na cerkiew. j
M. Cudzenlszki o 30 W. od ,Wilna. Był tu kościół z r. 1629, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
.M. Czabiszkl nad Wilją, o 48 W. od Wilna, własność do niedawna Piłsudzkich, z pałacykiem, wznieś, według planu Wawrz. Gucęwicza. Kościół od r. 1782, wymurowany w r. 1810.
M. Dubinkl nad jeziorem tejże nazwy, o 43 w. od Wilna, niegdyś własność Radziwiłłów, dziś Tyszkiewiczów. W zamku, z którego dziś sterczą zwaliska, mieszkała czas jakiś Barbara z Radziwiłłów Gasztoldowa, zanim został ogłoszony jej ślub z Zygmuntem Augustem. Kościół, • fund. przez Witolda, nowy z r. 1678.
M. Dukszty o 25 w. od Wilna. Był tu okazały kościół, wznieś, pierwotnie w r. 1775, przebud. w latach 1850—57, w r. 1865 zabrany na cerkiew. -T
M. Giedrojcie o 44 w. od Wilna. Miał tu stać niegdyś zamek mitycznego księcia Giedrusa. Kościół o
własn. Domejków. Kościół od r. 1526, nowy murowany z r. 1905.
M. Inturki nad jez., o 58 w. pd Wilna. Kościół z r. 1555, fund. królowej Bony.
M. Janłszkl o 49 w. od Wilna. Kościół dawnej fundacji, nowy drewn. z r. 1848.
M. Jaszuny nad rz. Mereczanką, ® 27 w. od%ilna, własność niegdyś Radziwiłłów, później Balińskich. Bawił
— 12 -
tu nieraz Juljusz Słowacki podczas swych wakacyj uniwersyteckich. Na cmentarzu tutejszym pochowani są dwaj zasłużeni badacze: Jan Śniadecki i Michał Baliński.
M. Kiernów nad'Wilją, o 44 w. od Wilna. Jeden z najdawniejszych grodów Litwy pogańskiej. Dopiero W r. 1321 miał stąd Gedymin przenieść stolicę do Trok. Po zamku drewnianym nie pozostało już ani śladu. Kościół fund. przez Witolda, obecny z r. 1630.
M; Korwie nad jez. tejże nazwy, o 24 w. od Wilna; Kościół z r. 1783, nowy mur. z r. 1862.
M. Ławaryszkl nad rz. Wilejką, o 24 w. od Wilna. Kościół z r. 1644, fund. Władysława IV, nowy murów. ż r. 1906.
• - M. Malaty nad jez. tejże nazwy, o 67 w. od Wilna. Kościół od r. 1700. nowy mur. z r. 1905.
M. Mejszagola nad rz. Mussą, przy trakcie wiłkomier-skim, o 28 w. od Wima, jedna z najdawniejszych osad litewskich. W zameczku tutejszym mieszkał i zmarł ks. Olgierd około r. 1380. Po przyjęciu chrześcijaństwa przez LTtwę Jagiełło wybud. tu w r. 1387 jeden z siedmiu pierwszych kościołów w tym kraju. Obecny murowany z r. 1589.
M. MlchaliszkJ nad Wilją, o 39 w. od Wilna. Kościół murów, z r. 1653. Był tu klasztor augustjanów z r. 1622, skas. r. 1832.
M. Mickuny nad rz. Wilejką, o 12 w. od Wilna. Niegdyś własność d-ra Becu, ojczyma Juljusza Słowackiego, który tu, jako student, spędzał corocznie wakacje. Istniejąca tu kaplica kat. została w r? 1869 przerobiona
na cerkiew.
M. Mlednlki przy trakcie oszmiańskim, o 28 W. od Wilna. Już w XIV w. istniał tu zamek warowny książąt litewskich — dziś w ruinach. Mieszkał tu często Olgierd, później zaś młodzi królewicze, synowie Kazimierza Jagiellończyka, gdy bawili pod opieką Długosza, na Litwie. Tu przebywał następnie królewicz Kazimierz, uznany za świę-
*
- 13 —
i
tego, aż do śmierci swojej r. 1484. Był tu kościół, fund. przez Jagiełłę w r. 1391, skasow. i rozebrany w r. 1865. M. Muśnlkl nad rz. Mussą, o 49 w. od Wilna. Niegdyś własność Barbary Radziwiłłówny, która mieszkała tu czas jakiś, już jako małżonka Zygmunta Augusta. Z tego podobno czasu pochodzi wysoka murowana wieża. Kościół od r. 1614, nowy mur. z r. 1835 w stylu gotyckim.
M. Niemenczyn nad Wilją; o 21. w. od Wilna, przy ^trakcie święciańskim. Kościół jeden z najdawniejszych na Litwie, fund. w r. 1387 przez Jagiełłę, obecny murowany z r. 1842.
*M. Nowowllejka lub Nowa WHejka, dawniej Rakan-cłszkł, znaczna stacja węzłowa kolejowa i osada przemysłowa, w r. 1905 podniesiona do godności miasta. Miała przed wojną z górą 5 tys. mieszk., kilka fabryk, m. in. kos i koronek. Kościół murów, z r. 1911. O wiorstę od miast, wielki szpital obłąkanych na 1.500 chorych.
M. Ostrowiec nad rz. Loszą, o 66 m. od Wilna, dawna osada, ma kościół od r. 1479, wymur. w r. 1787, w r 1866 przerobiony na cerkiew. Nowy kościół murów, z r. 1912. Był tu również klasztor dominikanów.
M. Podbrzeź o 29 w. od Wilna. Byl tu kościół z r. 1484, zabrany w r. 1866 na cerkiew. W ostatnich latach parafjanie zbudowali nowy murowany.
M. Porudomino nad rz. Rudominą, o 19 w. od Wilna. Dawny kościół zabrany został w r. 1867 na "cerkiew. Nowy drewn. z r. 1908. '
M. Rudomlno nad rzeczką tejże nazwy, o 17 w. od Wilna; stara osada, wspom. już pod r. 1577, gdy wojska Olgierda rozbiły tu wyprawę krzyżacką. Byl tu kościół z r. 1592, zabrany w r. 1864 na cerkiew. Nowy drewn. z r. 1909.
M. Rukojnle o 18 w. od Wilna, przy trakcie oszmiańskim. Kościół dawny spalony był w r. 1812 podczas odwrotu armji Napoleona, nowy z r. 1814 zabrany w r. 1865
. - 14 - ,
na cerkiew podczas przymusowego nawracania mieszkań ców na prawosławje. W r. 1909 parafjanie zbudowali nowy drewniany.
M. Rzesza Wielka nad rzeczką tejże nazwy, o 14 w. od Wilna, mała osada, ma kościół z końca XVIII w.
M. Solecznikl Małe nad rz. Wisińczą, o 54 w. od Wilna. Kościół z XVII w. '"
M. Solecznikl Wielkie'nad rz. Solczą, o 42 w. od. Wilna. Kościół fund. w XV w. przez Chodkiewiczów.
M. Suderwa o 20 w. od Wilna. Piękny kościół w stylu doryckim, wznieś, w r. 1822 według planu Wawrz.
Gucewicza. •
M. Szeszole nad jez. tejże nazwy, o 63 w. od Wilna. Kościół od. r. 1572, obecny z r. 1761. W d. 30 kwietnia 1863 r. w pobliżu miasta zaszła krwawa bitwa z Moskalami powstańców wileńskich pod wodzą Horodeńskiego
(Kieżgajły), który tu poległ. .
M. Szumsk o 28 w. od Wilna., Był tu niegdyś klasztor dominikanów. Kościół załóż, w r. 1696, zabrany został w r. 1866 na cerkiew. Nowy drewniany zbudowany
W r. 1908. -*
M. Szyrwinty nad rzeczką Szyrwintą, o 49 w. od
Wilna. Kościół od r. 1475, nowy mur. z r. 1860.
M. Taboryszki nad rz. Mereczanką, o 35 w. od Wilna. Miejsce urodzenia w r. 1507 i dziedzictwo znanego w dziejach biskupa wileńskiego, Wojciecha Tabora.
Kościół z r. 1770.
M. Turgiele nad rz. Mereczanką, o 50 w. od Wilna. Kościół od r. 1500, nowy mur. z r. 1909.
M. Wldziniszki nad rz. Sesarką, o 64 w. od Wilna. Za czasów Kiejstuta miał tu stać zamek obronny. Później istniał tu klasztor augustjanów, skas. w 1832 r. Kościół
mur. z r. 1818.
M. Womiany o 60 w. od Wilna. Piękna rezydencja z parkiem, własność niegdyś Abramowiczów, dziś Cho-minskich. Kościół z r, 1462, przeb. w r. 1905.
Wieś Antoszwlncle w par. janiskiej. Tu w d. I stycznia 1799 r. urodził się Andrzej Towiański, głośny mistyk religijny, któremu majątek ten skonfiskował
w* r. 1840 rząd rosyjski za samowolne opuszczenie granic państwa.
Wieś Borejkowszcźyzna, folwarczek o 12 w. od , Wilna, przy trakcie oszmianskim, upamiętniony pobytem Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli), który gospodarował tu od r. 1852 aż niemal do śmierci, zaszłej vł Wilnie w r. 1862 i tu stworzył znaczną część swego dorobku literackiego.
' Wieś Kfewkle ma kościół z r. 1572, filjalny parafji szeszolskiej.'
Wieś Nlemież o 5 W. od Wilna, dawna osada. Istniał tu niegdyś zamek, w którym latem przemieszkiwał książę Witold ze swą rodziną. W r. 1656 bawił m parę dni Jan Kazimierz i zawarł rozejm z carem Aleksjm. Dziś majętność hr. Tyszkiewiczów z pałacem i osada szlachecka polsko-tatarska. Tatarzy, osiedleni przez Witolda, mają tu swój meczet.
Wieś Pawłów dawniej Merecz, o 5 w. od stjaszun. Już w r. 1769 Paweł Ksawery Brzostowski, referendarz , W. Ks. Lit., uwolni! tu włościan od wszelkich powinności i ufundował t. zw. Rzeczpospolitą Pawłowską, której ustawę zatwierdził sejm czteroletni. Rząd rosyjski skasował te wolności.
Wieś Ponary, o 6 W. od Wilna, w pobliżu niewysokich ale malowniczych, pięknie zalesionych gór Ponar-skich. W d. 19 czerwca 1851 r. wojsko polskie pod wodzą gen. Giełguda, pragnące uwolnić Wilno, odparte zostało tu przez siły rosyjskie i musiało udać się na Żmudź.
v Wieś Suźany, kościół dawnej fundacji, odnowiony
w r. 1856.
Wieś Szyłany, kościół z r. 1725.
_,e-
Wieś Trynopol, w pięknem położeniu nad Wil|ą o 3 w. od Wilna, Był tu klasztor trynitarzy, założony w r. 1695 przez bisk. Brzostowskiego, zabrany w r. 1852 i oddany archirejom prawosławnym. -
Wieś Waka Biała, wlasn. Łęskich, ma kość. mur. z r.l911.
Wieś Werkl nad Wilją, o 7 w..;od Wilna, ślicznie ' położona na wysokim brzegu rzeki pośród pięknych lasów. Tu miał być znaleziony w gnieździe orłem Liz-dejko, gfośny później arcykapłan pogański litewski. W r. 1659 hetman Gosiewski stoczył tu bitwę z Moskalami. Była to dawna własność biskupów wileńskich. Biskup Massalski w r. 1782 wzniósł tu wspaniały pałac, z którego dziś pozostały już tylko ruiny. Nowy pałac przebudowany został przez ks. Wittgenstejna z dawnej. oficyny. O V/i w. stąd znajduje'się kościół, zwany Kal-warją. Fund. w.r. 1664 przez biskupa Bialłozora, wznieś. w r. 1755 z iffuru ze stacjami męki Pańskiej w przyległym lesie. Kaplic tych jest 35, z nich 19- mur. Odbywają się tu pielgrzymki nabożne z całej Litwy.
POWIAT DZIŚNIEŃSKL
Obszar 5.789 kim. kw. Ludność w r. 1912 — 253.000 głów (44 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało być 52%, katolików, 57% prawosławnych i 10% żydów. Po r. 1905 część rzekomych prawosławnych powróciła do katolicyzmu. Ludność w powiecie mieszana: polesko białoruska. Z ogólnej przestrzeni 396.737 dzies. do rządu należy 15.944 dzies. (w tern 9.425 dzies. lasu), do-włościan- nadz. 158.891 dzies. i do własności prywatnej 216.901 dzies. (54 maj. ponad 1 tys. dzies). W powiecie jest 1 miasto, 18 miasteczek i 15 parafij katolickich.
Dzisna, miasto powiatowe, przy ujściu rz. Dzisny do Dźwiny, o 300 w. od Wilna, dawna osada, wyniesiona do rzędu miast przez Zygmunta Augusta w r. 1565, odwiedzana była niejednokrotnie przez Stefana Batorego podczas jego wyprawy na Moskwę. Tu w r. 1679 Gotard
/ . — 17 —
"- . \
Kettler otrzymał potwierdzenie prawa lennego na Kur-landję i tu- też wykonał uroczystą przysięgę na wierność Rzeczypospolitej wobec króla, senatorów i całego wojska; Były tu klasztory jezuitów i franciszkanów. Parafja katolicka założona przez Stefana Batorego. Obecny kościół murowany z r. 1774. Mieszczanie, po za żydami, w ogromnej większości katolicy.
t M. Druja dawniej Sapieżyn, spore miasteczko z przy-- stania nad Dźwiną, o 56 w. od Dzisny, własność niegdyś Sapiehów, którzy wznieśli tu okazały pałac oraz fundowali kościół w r. 1466. Były tu również klasztory bernardynów i dominikanów.
M. Głębokie nad jeziorem tejże nazwy, o 63 w. od Dzisny. Znaczne ognisko życia i ruchu handlowego na . rozległą okolicę. Niegdyś własność Korsaków, z których Józef, wojewoda mścisławski, fundował tu w r. 1628 kościół, późniejszą farę, a w r. 1639 drugi kościół wraz z klasztorem karmelitów bosych, w r. 1832 zabrany na cerkiew. Dn. 6 listopada 1661 r. wojska polskie pod wodzą Czarnieckiego i Pawła Sapiehy odniosły tu walne zwycięstwo nad Moskalami, prowadzonymi przez Chowan-skiego. •* —
M. Hermanowicze, o 36 w. od Dzisny, własność kolejno Sapiehów, Hylzenów, w końcu Śzyrynów, którzy" wznieśli iu pałac oraz w r. 1787 kościół.
M. Hołubicze, o 55 w. od Dzisny, zupełnie drobna osada.
M. Ikaźń nad jez. tejże nazwy, o 82 w. od Dzisny. By\ tu niegdyś zamek ks. Prońskich. Kościół z r. 1509, 1und. Sapiehów, spłonął w r. 1800, nowy murów, z lat ostatnich.
M. Leonpol nad Dźwiną, o 44 w. od Dzisny, znaczne dobra Łopacińskich. Włościanie tutejsi długi czas nie chcieli przyjąć^aarjaiconego im prawoslawja, skutkiem . czego cały iy^t?1r5^ latach 1842 — 45 pozostawał -W administraci
/riegiłj
- 18 -
M. Łużki, o 35 w. od Dzisny. Dobra z pałacem hr. Plater-Zyberków. Był tu niegdyś klasztor pijarów z kol-legjum dla młodzieży. Kościół z r. 1741, furid. Żabów. W r. 1831 był tu punkt główny powstania dziśnieńskiego.
M. Miory nad jez. tejże nazwy, o 37 w. od Dzisny. Kościół od r. 1641 fund. Mirskich, nowy z r. 1907, wymur. staraniem znanego szerzej działacza, ks. Borodzicza.
M. Plissa nad jez, tejże nazwy, o 50 w. od Dźwiny, własność "niegdyś Podbipiętów, później Zenowiczów. Była tu mata fabryka sukna, gorzelnia i browar.
*M. Pohost Nowy, o 56 w od Dzisny. Kościół z r. 1593, fund. Sapiehów.
M. Postawy nad rz. Miadziołką, o 106 w. od Dzisny, własność dawniej Tyzenhauzów, z których Antoni, pod-, skarbi, w. lit. zabudował pięknie miasteczko i zaprowadził wzorowe gospodarstwo, a Konstanty, słynny ornitolog* zebrał wspaniałą kolekcję ptaków krajowych, ofiarowaną do muzeum w Wilnie. Obecnie własność hr. Przeździec-kich. Był tu niegdyś klasztor franciszkanów. Kościół od r. 1522, nowy mur. z r. 1905.
. ( M. Prozoroki, o 35 w. od Dzisny, dawna własność Chrapowickich, sprzed, przymus. W ręce ros. po r. 1865, Kościół od r. 1698, nowy murów, z r. 1907. Był tu również klasztor franciszkanów, skas. w r. 1832. . . -. -
M. Przebrodzie nad jez. tejże nazwy, o 52 w. od Dzisny. Tędy szedł król Stefan Batory podczas wyprawy na Polock przeciw Moskwie.
M.. Psuja, o 46 w. od Dzisny, drobna osada. *" M. Szarkowszczyzna nad rz. Dzisienką, o 56 w, od Dzisny, własność niegdyś Lopacińskich, którzy wznieśli tu okazały pałac. Kościół drewn. z r. 1907. W d. 16 czerwca 1863 r. w uroczysku Dębpwem o 5 W. od Sz. odbyła się potyczka powstańców dziśnieńskich pod wodzą W. Łopa-cińskiego z wojskiem rosyjskiem.
M. Zaborze, drobna osada o 53 w. od Dzisny.
M. Zamosz nad jez. tejże nazwy,,..o, 8&w. od Dzisny.
- 19 -
M. Ziabki, o 42 w. od Dzisny, drobna osada. > Wieś Berezwecz. Był tu piękny klasztor bazyijanów, fund. Korsaków ż r. 1638, zabrany na cerkiew w r. 1839.
Wieś Borodzlenlcze. Kościół mur. z r. 1826.
Wieś Mosarz nad rz. Mordwą. o 60 w. od Dzisny. Piękny pałac niegdyś Brzostowskich, którzy fundowali tu również kościół w r. 1792.
Wieś Udział. Kościół od r. 1642, nowy wymurowany w r. 1740 przez franciszkanów.
• Wieś Zadroże. Kościół od r. 1601, nowy murowany z r. 1910. ^
POWIAT LIDZK1.
Obszar 5.616 kim. kw. Ludność w r. 1912 — 259 000 głów (46 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało tu być 62% katolików, 25% prawosławnych i 12% żydów. Ludność mieszana: polsko - białorusko - litewska. Z 25 parafij katolickich w powiecie tylko w dwóch najmniejszych, a mianowicie W Dubiczach i Rudni Litwini mają przewagę ilościową. Od 20 do 50 proc. jest ich nadto w parafjach następujących: w Butrymańcach, Kole-śnikach, Ossowie, Naczy, Bieniakonjach i Raduniu. W paru innych tworzą znikome^odsetki, w pozostałych— niema ich wcale. Z ogólnej przestrzeni 427.228 dzies. do . rządu należy 27.495 dzies. (w tern 21.171 dzies. lasu), do włościan nadz.. 170.858 dzies. y do własności prywatnej 226.232 dzies; (26 maj. ponad 1 tys. dzies.). W po-wiegje jest 1 miasto, 12 miasteczek i 25 parafij kato-
Lida, miasto powiatowe, nad małą rzeczką Lida albo . Lidzieją, o 89 w. od Wilna, stacja węzłowa kolei poleskich i kolei połockiej. Bardzo dawna osada litewska, zamek z muru wzniósł tu Gedymin około r. 1523. Królo-' wie z rodu Jagiellonów często tu przebywali. Dopiero podczas najazdu Szwedów i Moskali za czasów lana Kazimierza miasto, a później i zamek zniszczone zostały
.i
- 20 -
do gruntu. Z zamku pozostały odtąd tylko ruiny, Kościół, założony przez Jagielle w r. 1587, nowy mur. z r. 1770 Były tu również klasztory i kościoły karmelitów i pijarów. 'Ten ostatni przerobiony został na cerkiew. •. -
M. Bielica, przystań nad Niemnem, o 28 W. od Lidy. Był tu kościół parafjalny, później kaplica parafji jel-neńskiej.
M. Ejszyszkl, o 57 w. od Lidy, bardzo stara osada, - wspom. W kronikach już w Xl w. Kościół, założony przez Witolda około r. 1400, nowy murów, z r. 1852. Dwa wielkie doroczne jarmarki.
M. Nowydwór, o 55 w. od Lidy. Kościół z r. 1480, nowy murów, z r. 1670.
M. Orla, przystań nad Niemnem, o 50 w. od Lidy.
M. Ostryna nad rz. Ostrynką. o 56 w. od Lidy. Kościół z r. 1666.
M. Raduń nad rz.Raduńką, o 28 w. od Lidy, przy dawnym trakcie z Wilna do Krakowa. Kościół fundacji królowej Bony spłonął dawno, obecny przeniesiony tu W r. 1858 z Koleśnik.
• M. Różanka nad rz. Turejką. o 55 w. od Lidy, skonf. w r. 1851 Pacom.-Kościół mur. z r. 1674. *
M. Szczuczyn zwany litewskim, dla odróżnienia od Szczuczyna łomżyńskiego. Własność niegdyś Scypionów, później w spadku ks. Druckich-Lubeckich. Istniał tu niegdyś klasztor i kollegjum pijarskie. Kościół od r. 1436, nowy mur. z r. 1829. •'-'".
M. Wasiliszki, o 56 w. od Lidy. Był tu klasztof^o-minikanów. Kościół od r. 1489, fund. króla Kazimierza Jagiellończyka, nowy mur. z"r. 1905.
M. Werenów lub Woronów, o 50 w. od Lidy. Kościół z r. 1705. Był tu również klasztor pijarów.
M. Żołudek nad rz. Żoludczanką, o 40 W. od Lidy. Własność niegdyś Tyzenhauzów, dziś ks. Czetwertyńskich. Tu urodził się w r. 1786 zasłużony ornitolog, Konstanty
- 21 —
Tyzenhauz. Byl tu niegdyś klasztor karmelitów, fund. w r 1682. Kościół od r. 1680, nowy murów, z r. 1855. W lasach żołudzkich do niedawna były łosie, niedźwiedzie i bobry.
M. Żyrmuny, o 14 w. od Lidy. Kościół od r. 1627, nowy z r. 1788.
Wieś Białohruda. Kościół od r. 1600, nowy murów. z r. 1907.
Wieś Bleniakonle, o 45 w. od Lidy, przy kolei do Wilna. Kościół z r. 1654, nowy mur. z r. 1802. Na cmentarzu tutejszym spoczywają zwłoki Maryli z Wereszcza-ków Puttkamerowej, wsławionej przez Adama Mickiewicza.
Wieś Butrymance. Kościół drewn. z r. 1799.
Wieś Dubicze nad jeziorem Pelasą i rzeczką Kotrą, w pobliżu granic powiatu trockiego i grodzieńskiego, wśród rozległych lasów, w których w r. 1865 Ludwik Nar-butt, naczelnik powstania lidzkiego, staczał kilkakrotne boje z wojskami rosyjskiemi. Oddziałek rozbity został ostatecznie d, 5 maja, sam N. z większością towarzyszy polegli śmiercią bohaterską. Na cmentarzu tutejszym pochowany zostat również ojciec Ludwika, zasłużony histo-Ł ryk Litwy, Teodor N., zmarły w Wilnie w r. ]864. Był tu kościół dawnej fundacji, skss. w r. 1867. Nowy drewn. z r. I9i0. Niegdyś był tu również zameczek książąt litewskich, w którym m. in. Witold gościł często dla łowów w lasach okolicznych.
Wieś Dzlembrów. Byl tu kościół z r. 16S4, skas. W r. 1870.
Wieś Hermanlszkl. Kościół dawnej fundacji, nowy mur. z r. 1886.
Wieś Horodno, o 24 w. od Lidy, w parafji Ossowskiej, niegdyś rezydencja ostatniego marsz. w. litewskiego, Ludwika Tyszkiewicza, który wzniósł tu piękny dwór i ozdobił go z wielkim gustem i przepychem. Dobra prze-
22 —
szły następnie w ręce nr. Potockich, którzy zniszczyli jo zupełnie i sprzedali w ręce obce.
Wieś Iszczolna. Kościół od r. 1614, wymur. w r. 1758.
Wieś Jelna. Kościół od r. 1516. Był tu niegdyś klasztor dominikanów.
Wieś Koleśniki nad rz. Turejką, o 51 w. od Lidy. Był tu kościół i klasztor karmelitów, skas. w r.'1852. Nowy kościół mur. wznieś, po r. 1906.
Wieś Lack. Kościół r. 1424, nowy mur. z r. 1906.
Wieś Nacza, miejsce urodzenia i własność zasłużonego archeologa,WandalinaSzukiewicza. Kościół od r. 1529, nowy mur. z r. 1910.
Wieś Nieciecz. Kościół dawnej fundacji, nowy mur. z r. 1837. .
Wieś Ossów. Kościół od r. 1666, nowy murowany z r. 1910. •
Wieś Szawry w par. nackiej, o 36 w. od Lidy, dawna własność Narbuttów. Tu urodził się w. r. 1784 i spędził cały pracowity żywot zasłużony historyk Litwy, Teodor Narbutt, zjnarly w r. 1864 w Wilnie i pochowany na cmentarzu w Dubiczach. Tu również urodził się w r. 1851 syn jego, Ludwik, zesłany już w r. 1848 na Kaukaz za udział w spisku narodowym, a w r. 1865 głośny bohater powstającej Litwy, dowódca partyzantów lidzkich, poległy w d. 5 maja pod Dubiczami.
Wieś Trokiele. Kościół od-r. 1500, odbud. w r. 1809.
Wieś Wawiorka lub Wawerka. Kościół od r. 1413, nowy mur. zr. 1840. •
Wieś Zablocie. Kościół od r. 1601, nowy murowany
z r. 1812.
POWIAT OSZMIANSKI. -
Obszar 6.897 kim. kw. Ludność W r. 1912 — 287.000 głów (42 na kim. kw.). Główną masę mieszkańców tworzą Polacy i Białorusini. Litwinów jest tylko trochę w parafjach: dziewieniśkiej, gieranońskiej, konwali-skiej, łazduńskiej i surwiliskiej. Według danych z r. 1897
— 23 —
-
miało być 56% katolików, 30% prawosławnych i 12% żydów. Z ogólnej przestrzeni 516.658 dzies. do rządu należy 53.157 dzies. (w tern ^37 518 dzies. lasu), do włościan nadz. 194.988 dzies. i do własn. prywatnej 264.634 dzies. (32 maj. ponad 1 tys. dzies.). W powiecie jest 1 miasto, 25 miasteczka i 25 parafij katolickich.
M. Oszmiana, miasto powiatowe, nad rz. Oszmianką, o 74 w, od Wilna, przy trakcie wileńsko-mińskim. Bardzo stara osada, wymieniana w dziejach już pod r. 1584 z powodu wyprawy Krzyżaków pod Wilno. W r. 1432 z zamku tutejszego wypędzony został Świdrygiełło. Miasto niszczone było .podczas najazdów szwedzkich i moskiewskich oraz w r. 1812 podczas odwrotu armji Napoleona. W r. 1831 miasto zajęte było początkowo przez powstańców pod wodzą pułk. Karola Przeździeckiego i ks. Jasińskiego, zajęte jednak w kwietniu przez wojska rosyjskie, wydane zostało na rzeź. Wymordowani zostali ^ m. in. przez kozaków wszyscy mieszkańcy, którzy schronili się w kościele. Był tu klasztor dominikanów, zniesiony zupełnie w r. 1850. Kościół, założony przez Jagiełłę, nowy mur. z r. 1904. • "'
M. Bienlca, o 51 w. od Oszmiany, z pięknym starym dworem, rezydencja wybitnej niegdyś rodziny Kociel-lów, którzy około r. 1700 lundowali tu kościół i klasztor bernardynów. Klasztor został z czasem skasowany, a kościół zabrany na cerkiew
M. Boruny nad rz. Żylanką, o 20 w. od Oszmiany, w pięknej okolicy, głośne w pocz. XIX w. ze swych szkół, utrzymywanych przez księży bazyljanów. Kształcili się tu m. in. Ant. Edw. Odyniec oraz Ignacy i Leonard Chodźkowie, znani i zasłużeni pisarze polscy. Kościół murów. z r. 1692 wraz z klasztorem bazyljanskim zabrany został na prawoslawje w r. 1839.
M. Derewna, o 105 w. od Oszmiany, a 9 w. od Nali-bok, ma kościół mur. z rv 1590.
24 —
•
. M. Dziewienlszki nad rz. Gawją, o 31 w. od Osz •miany, własność niegdyś Gasztoldów, którzy fundowali tu kościół w r 1474.
M. Gieranony, o 42 W. od Oszmiany. Nadane -w r. 1453 " Gasztoldom, z których Wojciech, wojewoda wileński i kanclerz w. lit., fundował tu w r. 15i9 murów. kościół i wzniósł wspaniały^amek, którego resztki rozebrane zostały na pocz. XIX w. Z kolei własność Paców, którzy w r. 1670 zapisali G. wraz z Lipniszkami na zaopatrzenie arfylerji litewskiej. Obecnie własność Ignacego Korwin-Milewskiego, który zgromadził tu wspaniałą gale-rję nowoczesnej sztuki polskiej.
M. Oraużyszkł, o 10 w. od Oszmiany, stara osada litewska, wzmiankowana już w XI w. Z dawnego gródka nie pozostało ani śladu. Kościół dawnej fundacji, odbud. w XVII w.'przez Kierdejów. ,, . '
M. Hermaniszki nad rz. Żyżmą, o 49 w. od Oszmiany. Kościół zj: 1686.. ,
M. Holszany, o 18 w. od Oszmiany, dawna siedziba ks. Holszańskich, którzy mieli tu zamek, dziś już nieistniejący. Nowy zamek 2-piętrowy wznieśli tu w końcu ;XVI w. Sapiehowie. Część jego jest jeszcze mieszkalna. W XVI w. był tu zbór kalwiński. Kościół tutejszy fundował w r. 1618 Paweł Sapieha wraz z klasztorem franciszkanów, później skasowanym.
M. Iwje, o 60 w. od Oszmiany, własność hr. Zamoyskich po Tyzenhauzach. Był tu niegdyś klasztor bernardynów. Kościół z r. 163J fundacji Kiszków.
M. Krewo, o 28 w. od Oszmiany. Wśród łąk i bagien stał tu zamek murowany, dziedzictwo Olgierda, pó-iniej syna jego, Jagiełły. Tu w r. 1382 więziony był i tfduszony stryj jego, Kiejstut. W 3 lata potem przyjął tu Jagiełło posłów polskich i zawarł z nimi układ w sprawie połączenia obu państw. Zamek zburzony został podczas najazdu Tatarów za króla Aleksandra. Pozostały jeszcze piękne ruiny. Kościół, jeden za najpierwszych na Litwie,
— 25 —
załóż, w r. 1387, zabrano na cerkiew w r. 1868. Nowy murowany wzniesiono po r. 1906. W okolicy dużo osad
tatarskich. •
M. Llpnlszkl nad rz. Gawją, o 49 w. od Oszmiany,. miało losy wspólne z Gieranonami. Kościół od r. 1510,. -
nowy mur. z z, 1900.
M. Łosk, o 42 w. od Oszmiany. Był tu niegdyś zamek książąt boskich, którzy fund. tu kościół. Później własność Kiszków. Za ich czasów była tu sławna drukarnia oraz zbór arjański, przy których ministrem byl sławny* z nauk Szymon Budny. Dziś uboga mieścina. Kościół1 z r. 1489 zabrany został na cerkiew w r. 1866.
M. Mikołajów, przystań nad Niemnem, o 74 w. od Oszmiany.
M. Nallbokl, o 98 w. od Oszmiany, wśród wielkiej puszczy, obfitującej niegdyś w grubego zwierza i slynnejt z polowań, urządzanych tu przez Radziwiłłów. Znajdują się tu pokłady rudy żelaznej. Kościół drewn. od r. 1447,. odbud. w r. 1656.
M. Smorgonle, o 31 w. od Oszmiany, stacja kolei z Wilna do Mińska. Niegdyś Smorgonie słynęły ze szkoły tresowania niedźwiedzi, których następnie mieszczanie-tutejsi oprowadzali po całej Polsce. W r. 1851 majątek skonf. Przeździeckim. W ostatnich czasach istniał tu znaczny przemysł garbarski. Kościół z r. 1503 zabrany został • na cerkiew w i\ 1866. Nowy mur. z r. 1911.
M. Soły nad rz. Oszmianką, o 17 w. od Oszmianyr stacja kolei. W d. 26 czerwca 1794 r. Jakób Jasiński stoczył tj bitwę z wojskiem rosyjskiem. Kościół dawnej fundacji, odbud. W r. 1847.
M. Subotnlkl nad rz. Gawją, o 44 w. od Oszmiany. Kościół od r. 1545, nowy mur. z r. 1902.
M. Traby, o 31 w. od Oszmiany. Za czasów pogańskich stał tu podobno zamek. Kościół od r. 1410, nowy mur. z r. 1905.
— 26 —
M, Wlszniew, o 37 w. od Oszmiany, wśród wielkich lasów, obfitujących w rudę żelazną, dawna własność Chrep-towiczów, którzy wymur. tu kościół w r. 1624
M. Wołożyn nad rz. Wołożynką, o 36 w. od Oszmiany, niegdyś'własność ks. Wołożynskich, w końcu hr. Tyszkiewiczów, którzy wznieśli tu okazały pałac. Istniała tu niegdyś szkoła rabinów i mełamedów, L zw. akademja żydowska. Kościół z r. 1681, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
M, Zabrzeź, o 46 w. od Oszmiany, gniazdo znanej w dziejach rodziny Zabrzezińskich. Kościół z r. 1446.
M. Zaśkiewlcze nad rz. Uszą, o 47 W. od Oszmiany, drobna osada.
M. Żuprany nad xi. Oszmianką, o 10 w. od Oszmiany, dawna własność Radziwiłłów, z których Bogusław kościół tutejszy przerobił czasowo na zbór kalwiński. Nowy kościół mur. z r. 1864. Późniejsi dziedzice, hr. Czapscy^ wznieśli tu okazały pałac.
Wieś Bohdanów, miejsce urodzenia i własność znanego artysty-malarza Ferdynanda Ruszezyca, ma kościółek drewn. z w. XVII.
Wieś Bołtup, niegdyś majętność znakomitego przyrodnika, Jędrzeja Śniadeckiego, zm. w r. 1838.
Wieś DaukszyszkI, ma kościółek z XVIII w.
Wieś Dudy, ma kościół dawnej -fundacji w parafji iwiejskiej.
Wieś Głejstuny, niegdyś majętność poety i przyjaciela Mickiewicza, Ant. Edw. Odyńca, który tu się urodził w r. 1804 i tu spędził całe niemal życie, zmarł zaś w Warszawie w r. 1885.
Wieś Gudohaje. Kościół fund. wraz z klasztorem karmelitów w r. 1764, skas W r. 1832. W r. 1905 wznowiono parafję i wrócono z Oszmiany obraz Matki Boskiej, uznany za cudowny. .
- 27 -
-
Wieś Horodzlłów, niegdyś własność literatki i poetki Gabrjełi z Gtintherów Puzyniny, która tu zmarła w r. 1S69. * * Był tu kościół z r. I44y, skas. i rozebrany w r. 1S66. Kaplicę mur. zabrało duch. prawosławne.
Wieś Konwaliszkl. Kościół z r. 1808. Był tu również klasztor misjonarzy.
Wieś Łazduny, o 63 wiorsty od Oszmiany, ma kościół z r. 1600, nowy mur. z r. 1912. Majątek, starannie zagospodarowany, znanego obywatela Hipolita Korwin-Milewskiego. _
Wieś Murowana Oszmiana. Kościół z r. 1700.
Wieś Narwiiiszki, był tu kościół i klasztor franciszkanów, fund. ,w r. 1657, skas.'w r. 1832. y
Wieś Obórek, własność Dederków. Tu urodził się w r. 1800 Leonard Chodźko, znany i zasłużony pisarz polski na emigracji paryskiej. Tu również mieszkał później lat parę Tomasz Zan po powrocie z wygnania. Kościół z r. 1443.
Wieś Polany, do niedawna własność urodzonego tu poety i literata Czesława Jankowskiego, autora pięknej ' 4-tomowej pracy o „Powiecie Oszmiańskim". .
Wieś Rosoliszki w pobliżu Wiszniewa, pamiętna starciem powstańców oszmiańskich pod wodzą Zygmunta Minejki z wojskiem rosyjskiem w d. 16 czerwca 1S63 r.
Wieś Slobódka. Był tu kościół z r. 1710, zabrany W r. 1865 na cerkiew.
Wieś Surwlliszki, o 28 w. od Oszmiany, ma kościół z XV w., nowy mur. z r. 1912.
Wieś Zalesie przy linji kolei do Mińska, dawne dziedzictwo Ogińskich, z których Michał Kleofas, mąż stanu, pamięlnikarz i artysta-muzyk, wzniósł tu piękną rezydencję i mieszkał w niej w latach 1803—1822. Tu powstały m. in. słynne jego polonezy.
'28
POWIAT ŚWIĘCIAŃSKi;
Ł
Ohszar 5.237 kim. kw. Ludność w 1912 r. — 2U.000 głów (42 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało być 78% katolików, 14% prawosławnych i 8% żydów. ^Północną część powiatu zamieszkują Litwini, zachodnią—Polacy, wschodnią—Białorusini. Z ogólnej'prze-1 strzeni 358.117 dzies. do rządu należy 50.599 dzies. (w tern' 39.867 dzies. lasu), do włościan nadz. 178.653 dzies.-i do własności prywatnej 126.918 dzies. (31 maj. ponad i tys. dzies.). W pow. jest i miasto, 37 miasteczek i 30 parafij katolickich.
Śwlęciany, miasto powiatowe, o 11 w. od Nowo-święcian, stacji kol. petersburskiej, stacja kolejki z Nowo-święćian do Głębokiego, jedna z najdawniejszych osad litewskich,, położona niegdyś wśród wielkich puszcz. Kościół od r. 1411, fund/Witolda, nowy mur. z r. 1899. Para-fja mieszana polsko-litewska.
M. Balingródek-nad Wilją, założone- w r. 1822 przez marsz. Balińskiego, który wymurował tu kościół, skas.
W r. 1875. 1
M. Cejklnie lub Kłejzy, o 16 w. od Święcian, ma kościół z r. 1773. -
M. Daniuszew nad Wilją, o 82 w. od Święcian, Kościół z r. 1620, rozszerzony w r. 1899.
M. Daugieliszki, o 4 w. od Święcian, kościół z r. 1526, odbud. w r. 1899.
M. Gawejniany, drobna osada o 30 w. od Święcian.
M. Hoduclszki nad rz. Komajką, o 28 w. od Święcian. Kościół dawnej fundacji, nowy mur. z r. 1911.
M. Kiemieliszki, o 40 w. od Święcian. Kościół z r. 1781.
M. Kluszczany, o 20 w., od Święcian. Kościół z r- 1786.
M. Kobylnik, o 49 w. od Święcian* Kościół z XVW, nowy mur. z r. 1901. .
i
— 29 —
M. Koczergiszkl, drobna osada, o 41 w. od Święcian.
M.-Kołtynlany, o 18 w. od Święcian. Do r. 1832 był tu klasztor franciszkanów. Kościół z r. 1633.
M. Komaje, o 34 w. od Święcian. Kościół z r. 1606.
M. Konstantynów, o 30 w. od Święcian, przy gościńcu połockim. Założone w r. 1793 przez Konst. Cho-mińskiego, który ufundował tu kościół, powiększ, w r. 1896.
M. Korkoźyszki, mała osada, o 30 w. od Święcian. Kościół od końca XV w., nowy mur. z r. 1912. #
M. Kukuciszkl, o 53 w. od Święcian. Kościół
z r. 1604.
. ' M. Łabonary, o 35 w. od Święcian, w pobliżu rozległych lasów rządowych. Kościół dawnej fundacji. ^ puszczy łabonarskiej stoczył 21 maja 1863 r. naczelnik wojenny pow. wileńskiego, Albert Miński wraz z Kacprem Małeckim, naczelnikiem pow. wiłkomierskiego, pomyślną dla oręża powstańczego krwawą walkę z oddziałem gwar- x
dji rosyjskiej.
M. Łyngmiany, o 28 w. od Święcian. Kościół od r. 1517, fund. króla Zygmunta I, nowy mar. z r. 1887.
M. Łyntupy, o 12 w. od Święcian, duże dobra z piękną rezydencją, niegdyś Hylzenów, dziś Biszewskich. Kościół od r. 1495, nowy mur. z 1911.
M. Melegiany, o 26 w. od Święcian, ma kościół, wymur. w r. 1779.
M. Niestanlszki, o 52 w. od Święcian, wlasn. Cho-mińskich, przedtem Gabrjeli z Giintherów Puzyniny, autorki i poetki! Tu w r. 1831 przeprawiał się przez Wilję generał -Dembiński w pamiętnym swym odwrocie z Litwy. Kościół od r. 1497, nowy mur. z r. 191*2.
M. Podbrodzle przy ujściu rz. Dubinki do Źejmiany, stacja kol. petersburskiej, o 45 w. od Wilna, a 28 \v. od
Święcian.
-M. Połusze nad rz. Luszą, o 14 w. od Święcian.
Kościół z r. 1750.
30 —
M. Porynga, o 21 w. od Swięcian, ma kaplicę mur. par. daugieliskiej z r. 8818.
M. Poszumien, drobna osada, o 14 w. od Swięcian.
M. Powiewlórka lub Sorokpol, o 26 ~ w. od Swięcian. Kościół z r. 1775.
M. Skoduciszki, o 67 w. od Swięcian. Kościół filjalny par. malackiej.
M. Śpiahła, o-63 w. od Swięcian, jedna z najmniejszych osad, miała w r. 1890 tylko 22 chaty i 97 mieszk.
M. Strunojcie nad rz. Kuną, o 6 w. od Swięcian. Kościół z r. 1781, wymur. w r. 1847! Po r. 1863 sprzedane za bezcen przymusowo w ręce rosyjskie z powodu udziału w powstaniu właściciela, Konstantego Masłowskiego. ,
M. Świr nad jeziorem tejże nazwy, o 42 w. od Swięcian, założone podobno w XIII w. przez księcia Dowmonta, później dziedzictwo ks. Swirskich. Po dawnym zamku pozostała tylko góra zamkowa. Kościół od r. 1452, wymur. w r. 1652. V
M. Śwłranki, o 35 w. od Swięcian. Kościół drewn.. z r. 1671.
M. Szemetowszczyzna nad rz. Szemetówką, o 52 w. od Swięcian, własn. Skirmunttów, staranne gospodarstwo. Kościół z końca XVIII w., powiększ.-w r. 1902.
M. Twerecz nad jeziorem tejże nazwy, o 35 w. od Swięcian. Był tu klasztor augustjanów, fund. Paców z r. 1670. Kościół od r. 1501, nowy mur. z r. 1905.
M. WIszniew nad jeziorem tejże nazwy, o 60 w. od Swięcian, dawna własność Sulistrowskich, potem Karłowiczów. Tu mieszkał czas jakiś znakomity uczony Jan Karłowicz i tu urodził się w r. 1876 syn jego, znany arty-sta-muzyk Mieczysław, zmarły w r. 19U. Kościół murów. z r. 1811 zabrany został w r. 1866 na cerUiew. Nowy
mur. z r. 1910.
M. Wojstom, o 84 w. od Swięcian, skonf. w r.,1831 Przeździeckim. Kościół z r. 1446. Na cmentarzu miej-
. - 31-
scowym spoczywafą zwłoki znanego literata Ignacego-Chodźki.
M. Zaśwlrz nad jeziorem Świrskiem. o 43 w. od Swięcian. Był tu klasztor karmelitów i kościół z r. 1766, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
M. Żeladź, o 28 w. od Swięcian. Był tu kościół" dawn. fund., zabrany w r, 1866 na cerkiew.
M. Źodziszki nad Wilją, o 70 w. od Swięcian. Byt tu klasztor jezuitów fund. Mickiewiczów. Kościół z r. 1612.
Wieś Dziewiętnła nad Wilją, o 79 w. od Swięcian. Dawna posiadłość zasłużonej w literaturze naszej rodziny Chodźków, z których Ignacy, znakomity powieściopisarz, ur. tu w r. 1795 i zmarły w r. 1861, pisał tu swoje piękne „Obrazy Litwy".
Wieś Nowoświęciany, stacja węzłowa o 8 w. od Swięcian. Kościół drewn. od r. 1909.
Wieś Olszew nad rz. Straczą, dawna własność Cho-niióskich, ma rezydencję z wielu pamiątkami i staranne gospodarstwo.
Wieś Przyjaźń. Kościół od r. 1828, nowy murowany Z r. 1906.
Wieś Zułowo, o 21 w. od Swięcian. Tu urodził się w listopadzie 1867 r. dzisiejszy Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski.
POWIAT TROCKI.
Obszar 5.872 kim. kw. Ludność w rK 1912 — • 247.000 głów (42 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało być 83°70 katolików, 5% prawosławnych i 9% żydów. Przewagę mają tu Litwini, zwłaszcza na zachodzie i południu powiatu, Polacy tworzą mniej Więcej trzecią część ludności. W sześciu parafjach niema Litwinów wcale (Troki Nowe i Stare, Landwarów, Poluknie, Rudniki i Rykonty), w szeregu innych tworzą Litwini tylko drobne odsetki, np. w kozakiskiej -5.9%) wysokodworskiej l2.7°/» i jewiejskiej lS.8°/o- Z ogólnej przestrzeni 4S5.355 dzies.
52 - .
-
do rządu należy 117.559 dzies. (wtem 94.667 dzies. lasu), ńo włościan nadz. 2j 3.264 dzies. i do własności prywatnej 152.141 dzies. (25 maj. ponad i tys. dzies.). W powiecie jest l miasto, 29 miasteczek i 39 parafij katolickich.
Troki .Nowe, miasto powiatowe nad rozległem i pięknem jeziorem tejże nazwy, o -26 w. od Wilna! a 8 w. od stacji kolei w Landwarowie. Stary gród, niegdyś stolica Litwy, ma na wyspie wspaniale jeszcze ruiny murowanego zamku. Z drugiego zamku, starego, drewnianego, nie pozostało już ani śladu. Okazały kościół, zwany farą^ wzniesiony został z muru w r. 1409 przez Witolda. Istniały tu również klasztory bernardynów i dominikanów. Pierwszy z nich przerobiony został na więzienie, drugi leży w gruzach. Ludności w Trokach jest około 5 tys. głów, w tern sporo Karaimów.
M. Birsztany nad Niemnem, znana miejscowość lecznicza. Kąpiele słone tutejsze pomocne są w cierpieniach skrofulicznych, dróg moczowych i in. Zakład lecz-, niczy istnieje od r. 1854. B. są bardzo starą osadą. Miał tu znajdować się dwór myśliwski książąt litewskich. Kościół od r. 1643, nowy mur. z r. 1910.
M. Butrymańce, o 54 w. od Trok. Kościół dawnej fundacji, nowy z r. 1843.
M. Daugi nad rozległem jeziorem tejże nazwy o 56 w. od Trok. Kościół, założony w r. 1393 przez Witolda, obecny mur. z r. 1862.
M. Dorsuniszki nad rz. Strawą, o 65 w. od Trok. Zamek tutejszy spalony został w r. 1381 podczas najścia Krzyżaków. Kościół z r. 1473, nowy mur. ż r. 1853.
M. Giegużyn nad Wilją, o 30 w. od Trok. Kościół od r. 1520, fund. Ościków, obecny wymur. W r. 1852 przez Zaleskich.
- M. Hanuszyszkl, o 28 w. od Trok, dawna własność Szetkiewiczów, sprzed, przymus, po r. 1863 w ręce obce. Kościół od r. 1568, nowy mur. z r. 1829.
- 33 -
M. Jewje nad jeziorem, o 16 w. od Trok, dawne dziedzictwo Ogińskich, skonf. w r. 1831 Gabrjelowi Ogińskiemu. Fundowali oni tu około r. 1600 zbór kalwiński oraz cerkiew grecką. Istniejąca tu w XVII w. drukarnia wydała kilka pism w języku polskim i ruskim. Kościół od r. 1600, nowy drewn. z r; 1859.
M. Jezno nad jeziorem tejże nazwy, o 59 w. od Trok, własność niegdyś ks. Hołowćzyńskich" później Pa-ców, z których Antoni, pisarz W. K. Lit, wzniósł tu .pałac, imponujący ogromem i przepychem w urządzeniu, skąd też powstało przysłowie: „Wart pałac Paca, a Pac paląca". Dziś w ruinie. Kościół z r. 1643.
-
M. Kietowlszki nad rz. Strawą, o 25 w. od Trok, dawne dziedzictwo Pociejów, skonf. wraz ze znacznemi dobrami w r. 1831 Teodorowi Pociejowi. Kościół od r. 1676, nowy mur. z r. J912.
M. Kowale nad jeziorem tejże nazwy, o 53 w. od Trok, własność niegdyś znanej rodziny Wawrzeckich, którzy w r. 1800 wznieśli tu mur. kościół.
M. KozakiszkI nadWilją, o 25 w. od Trok. Kość. z r.1609.
M. Kronle, o 55 w. od Trok, dawne dziedzictwo Ogińskich, skonf. W r. 1831. Dawną kaplicę skas. w r. 1865. Nowy kościół mur. wznieś, w latach ostatnich.
M. Merecz nad Niemnem, o 84 w. od Trok. Jeden, z najdawniejszych grodów litewskich,, wzmiankowany jut i
w XIV w., burzony nieraz przez Krzyżaków. Wkrótce po zaprowadzeniu chrześcjaństwa na Litwie Jagiełło fundował tu farę. Władysław IV często tu przebywał, jeszcze jako królewicz, potem jako król, i zmarł tu 20 maja 164S r.. Miasto zniszczone zostało zupełnie za Jana Kazimierza. Istniały tu niegdyś klasztory dominikanów i jezuitów.
M. Nlemonajcie nad Niemnem, o 85 w. od Trok. W pobliżu źródło wody mineralnej słonej. Kościół dawnej fundacji, nowy mur. z r. 1904.
M. NIemoniuny nad Niemnem,, o 65 w. tfd Trok. Kościół z r. 1786. .
3
. Olita nad Niemnem, o 70 w. od Trok, stacja kolei zaniemeńskiej. Za czasów Olgierda byl tu zamek drewn. Kościół od r. 1524, nowy mur. z r. 1818.
M. OlkienikI nad rz. Mereczanką, o 45 w. od Trok. w leśnej okolicy, miało ozdobny dwór królewski nad stawem, odwiedzany często przez Zygmunta I i Zygmunta Augusta- W dziejach Litwy O. pamiętne są krwawą bitwą, stoczoną tu przez zwolenników i przyjaciół domu Sapiehów z ogółem szlachty litewskiej, prowadzonym przez •Ogińskich i Wiśniowieckich. Kościół założony przez królowę Bonę, obecny mur. z r. 1837.
M. Orany nad Mereczanką, o 58 w. od Trok. Pod O.
znajdowało się wielkie pole ćwiczeń artyl. ros. Kość. z r. 1786.
M. Poporcie nad rz. Żyżmorką, o 30 w. od Trok. Istniał tu w XIV w. zamek obronny. Tędy W r. 1391 przechodziły wojska krzyżackie podczas wyprawy Konrada Wallenroda na Litwę. Istniał tu kościół i klasztor dominikanów, załóż, w r. 1659, skas. w r. 1864.
M. Punie nad Niemnem, o 64 w. od Trok. Za czasów pogańskich był tu duży drewniany zamek, wsławiony bohaterską obroną Litwinów pod wodzą Margiera przeciwko oblegającej go w r. 1336 wyprawie krzyżackiej. Na tern tle osnuty został piękny poemat Syrokomli p. t. „Margier". Ślady zamczyska pozostały na wyniosłym stromym brzegu Niemna. Kościół fund. przez Witolda, wymurowany w r. 1862. - -*~-
M. Rotnica nad rz. Rotniczanką, o 108 w. od Trok. Kościół od r. 1650, nowy mur. z t. 1900. Na cmentarzu tutejszym spoczywają zwłoki poety Jana Czeczotta, zmarłego w r. 1846 w Druskienikach.
M. Rudniki wśród ogromnej niegdyś puszczy, nad rz. Mereczanką, o 22 w. od Trok. Był tu niegdyś dwór myśliwski i zwierzyniec Kazimierza Jagiellończyka. Kościół z r. 15JI. W d. 31 maja 1863 r. odbyło się tu starcie z Moskałami połączonych oddziałów powstańczych Wislo-.ucha, Sędka i Lubicza pod nacz. dowództwem Lady.
— 35 —
M. StokllszkI nad rz. Wierzchnią, o 42 w. od Trok, wspomniane już pod r. 1403 przy opisie wyprawy Krzyżaków na Litwę. Istnieją tu źródła słone o własnościach leczniczych. Już za Augusta II Ludwik Pociej, hetman w. lit., jako starosta stokliski, zakładał tu warzelnie soli. W XIX w. zbudowano tu zakład kąpielowy dla chorych na reumatyzm, skrofuły i t. p. Kościół od r. 1593, nowy mur. z r. 1776.
M. Strawienniki nad rz. Strawą, o 38 w. od Trok, tiiegdyś własność ks. Ogińskich, którzy wznieśli tu obszerny pałac. W r. 1831 skonf. dobra Gabrjełowi Ogińskiemu, pałac oddano na koszary, istniejącą dawniej iabrykę jedwabiu zniszczono, kościół rozebrano. Pozostałą kaplicę drewnianą par. żyżmorskiej przerobiono w r. 1865 na cerkiew.
M. Sumillszkl, o 10 w. od Trok, stara osada, niszczona nieraz przez Krzyżaków. Kościół od r. 1502, odbud. w r. 1774.
M. Użugość, o 42 w. od Trok. Kościół od r. 1500, nowy mur. z r. 1900.
M. Wysoki Dwór nad rz. Wierzchnią, o 33 w. od Trok. Niegdyś własność Lackich, którzy wznieśli tu w r. 1629 kościół i klasztor dominikanów. Klasztor skas. wr. 1832, kościół zabrano na cerkiew, nowy drewn. z r. 1909
M. Żośle nad jeziorem tejże nazwy, o 35 w. od Trok, dawna osada. Kościół z r. 1513, nowymur. z r. 1901.
M.- Żyżmory nad rz. Strawą, o 42 w. od Trok. W pobliżu miasteczka w r. 1347 wojska litewsko-ruskie poniosły straszną klęskę w starciu z Krzyżakami. Kościół z r. 1512.
Wieś Duśmlany. Kościół od r. 1522. '
Wieś Koszedary, stacja węzłowa, o 72 w. od Wilna, 34 w. od Kowna a 294 w. od Lipawy.
Wieś Kowgany, pamiętna starciem powstańców trockich w r. 1831 pod wodzą Matusewicza z wojskiem rosyj-skiem.
36 —
Wieś Landwarów nad jeziorem tejże nazwy, stacja węzłowa kolei, o 17 w. od Wilna, ma okazały paląc, zbud. przez hr. Tyszkiewicza. Kościół wznieś, w latach ostatnich.
Wieś Marcinkańce, stacja kolei. Kościół od r. 1770, odbud. w r. 1880.
Wieś Niedzingl. Kościół mur. z r. 1844.
Wieś Oława nad rzeką tejże nazwy, o 68 w. od Trok. Kościół z r. 1802.
Wieś Piwoszuny. Kościół z r. 1648.
Wieś Polimsza, koło Żyżmor, pamiętna krwawem starciem w d. 19 marca 1863 r. powstańców trockich pod dow. Lady ze znacznemi silami rosyjskiemi.
Wieś Poluknie. Koścjól drew. z r. 1829.
Wieś Przełaje. Kościół fund. Witolda, skas. w r. 1866,
wrócony w 1905.
Wieś Rejże, okolica tatarska z meczetem.
Wieś Rudziszki. Kościół drewn. z r. 1910,
Wieś Rykonty. Kościół przerób, w r. 1688 z dawn. mur, zboru kalwińskiego.
Wieś Subortowicze, o 5 w. od Merecza, miejsce ur. w r. 1836 znakomitego uczonego, Jana Karłowicza, zm. w r. 1903 w Warszawie.
Wieś Troki Stare, o 4 w. od Trok Nowych. Wspomniane już w XII w. Siedziba książąt litewskich. Giedymin miał tu zbudować zamek i przenieść na czas pewien stolicę książęcą z Kiernowa, zanim ostatecznie zamieszkał w Wilnie. Syn jego, Kiejstut, po zbudowaniu zamku w Nowych Trokach, tam przeniósł swą siedzibę. Dawny zamek w Trokach Starych ks. Witold oddał w r, 1405 benedyktynom z Tyńca, którzy przebywali tu aż do kasaty w r. 1832. Kościół obecny przerobiony ze
skrzydła dawnego klasztoru.
Wieś Waka, o 13 w. od Trok, z pięknym pałacem
hr. Tyszkiewiczów.
Wieś Zatrocze, pięknie nad jeziorem Trockiem położony pałac hr. Tyszkiewiczów.
— 37 — POWIAT WILEJSKI.
Obszar 6.373 kim. kw. Ludność w r. 1912 — 266.000 głów (42 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 , miało być 3t°/# katolików, 58°/0 prawosławnych i 9% żydów. Mieszkańcy: Białorusini z silną domieszką Polaków. Z ogólnej przestrzeni 520.299 dzies. do rządu należy 36.498 dzies. (w tern 27.969 dzies. lasu), do włościan nadz. 182.073 dzies. i do własności prywatnej 294.385 dzies. (41 maj. ponad i tys. dzies.). W powiecie jest l miasto, 27 miasteczek i 18 parafij katolickich.
Wilejka, miasto powiatowe nad Wilją, przy kolei do Połocka. Niegdyś skromna siedziba starostwa niegro-dowego, nie miała nawet kościoła, tylko kaplicę we dworze starościńskim, która spłonęła w r. 1810. Kościół wymurowany W r. 1862, zabrany został w lat parę potem na" cerkiew. Nowy mur. wznieśli parafjanie już po r. 1910.
M, Budsław nad rz. Serweczą, ^własność Oskier-ków, ma kościół z f.si504, wymur w r. 1788. Był tu również klasztor bernardynów.
M. Chołchło, o 50 w. od Wilejki. Byl tu kościół z r. 1473, zabrany w r. 1865 na cerkiew.
M. Chożów, o 28 w. od Wilejki. Był tu kościół z r. 1504, zabrany w r. 1868 na cerkiew.
M. Dołhinów, o 42 w. od Wilejki. Kościół z r. 1704, wymur. w r. 1853 staraniem proboszcza ks. Józefa Lwo-wicza, niegdyś filarety, wsławionego przez Mickiewicza W „Dziadach", zmarłego tu w r. 1856.
M. Duniłowlcze nad jeziorem, o 84 w. od Wilejki. Kościół drewn. z r. 1624. Byl tu również murowany kościół z klasztorem dominikanów, fund. w r. 1683 przez małż. Białlozorów, po r. 1864 przerobiony na cerkiew.
M. Gródek nad rz. Berezyną, o 40 w. od Wilejki, nędznie zabudowane.
M. Hermanlszkl, o 50 w. od Wilejki, drobna osada.
58 -
M. Ilja, o 30 w. od Wilejki, skonf. w r..i831 Radzi-
. szewskim. Byl tu kościół z.r. 1734, zabrany w r. 1867 na
cerkiew, przyczem parafian przymusowo zapisano na
, prawosławje. W r. 1908 parafjanie wznieśli nowy kościół
murowany.
M. Koścleniewicze, o 23 w. od Wilejki. Kościół od r. 1662, wymur. w r. 1763.
M Krajsk, o 52 w. od Wilejki, drobna osada. Mieszkańców tutejszych w r. 186G przymusowo nawrócono na prawosławje.
M. Krasne Sioło lub Krasne nad rz. Dźwinosą, o 36 w. .od Wilejki. Był tu kościół fundacji ks. Aleksandra z r. 1&03, skasow. w r. 1882; nowy zbud. w r. 1858, zabrany został w r: i 868 na cerkiew.
M, Krzywicze nad rz. Serweczą, o 35 w. od Wilejki. Kościół z r. 1770. Był tu również klasztor trynitarzy. Tu w r. 1777 urodził się Jan Chodźko, autor głośnego w swoim czasie utworu powieściowego „Pan Jan ze Swi-słoczy", a w r. 180C ur.się tu syn jego, Aleksander, poeta przyjaciel Mickiewicza, zmarły na emigracji w Paryżu.
M. Kurzeniec nad rz. Pienią, o 8 w. od Wilejki. Był tu kościół z r. 1539, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
M. Lebiedzlew, o 30 w. ód Wilejki, dawna włość ks. Holszańskich, którzy wznieśli tu kościół w r. 1476, odbud. w r. 1856. Do końca panowania Augusta III istniał tu mur. zbór kalwiński.
M. Łucza] nad jeziorem tejże nazwy, o 60 w. od Wilejki, z pięknym pałacem, niegdyś Ogińskich, później Mostowskich. Okazały kościół, dawniej jezuicki, z r. 1766.
M. Mańkowicze nad rz. Miadziolicą, o 70 w. od Wilejki, własność- niegdyś Zenowiczów, potem Żabów,
Druckich-Lubeckich, dziś Łęskich.
M. Marków, o 35 w. od Wilejki. Był tu kościół Z XVII w., zabrany w r. 1866 na cerkiew.
M. Mladzlol Nowy nad jeziorem Miastro. Kościół od r. 1454, nowy mur. z r. 1852.
- 39 - .
M. Mladzloł Stary w pięknem polgżeniu na wzgu-rzu między jez. Miastro i Narocz, o*49 w. od Wilejki. Kościół z r. 1454. Był tu również klasztor karmelitów, fund. W r. 1754 przez Koszczyców, skas. w r. 1832. Tu męczone miały być po r. 1839 zakonnice bazyljanki z Mińska Lit., m. in. głośną Makryna Mieczysławska.
M. Mołodeczno nad rz. Uszą, o 20 w. od Wilejki a 110 w. od Wilna, stacja węzłowa kolei do Mińska i do Połocka. Stara osada, wspominana już w XIV w., własność niegdyś ks. Zbaraskich, Gosiewskich, Ogińskich, którzy wznieśli tu wspaniały pałac oraz klasztor murowany trynitarzy. W r. 1812 nocował tu Napoleon w odwrocie z Moskwy i tu opuścił swoją armję, udając się -naprzód do Wilna w otoczeniu szwoleżerów polskich. * Od r. 1804 istniała tu" 5-klasowa szkoła z zakresem gimnazjalnym, zostająca pod opieką uniwers. wileńskiego. Kształcili się tu m. in.: Aleksander Tyszyński, znany krytyk i prof. Szkoły Głównej w Warszawie, oraz Antoni Muchliński, orjentalista, prof. uniwers. petersb. Szkoła ta w r. 1863 przekształcona została na seminarjum nauczycielskie prawosławne. Kościół tutejszy zabrany został w r. 1865 na cerkiew.
M. Parafjanów, o 70 w. od Wilejki. Kościół od r. 1630, nowy mur. z r. 1904. - -
M. Radoszkowicze nad rz. Wiazynką, w ładnem położeniu na pograniczu pow. mińskiego. Spore miasteczko, wspominane niejednokrotnie w dziejach. Kościół z r. 1S59. Tu W r. 1821 urodził się Juljan Horain, literat i podróżnik po Ameryce. Na cmentarzu pochowany jest znany badacz literatury, Aleksander Tyszyński.
Us Rzeczki, o 16 w. od Wilejki, mała osada.
Mv Sosenka nacLWilją, o 38 w. od Wilejki, również drobna osada: *
MryWlązyń, o 21 w. od Wilejki, rozległa dobra Gie-cewiczow^
— 40 -
M. Wołkołata, o tt 3 w. od Wilejki., Kościół od r. 1524, ^mur. W r. 1884,"
M. Zadziew, drobna osada, o 80 w. od Wilejki. Kościół od r. 1620, wymur. w r. 1911.
Wieś Dzierkowszczyzna. Kościół mur. z r. 1817 fund. Domejków. t
Wieś Iźa, o 28 w. od Wilejki, na pograniczu pow.
święciańskiegó. W d. p czerwca 1863 r. powstańcy świę
ciańscy pod wodzą Gustawa Czechowicza (Ostoi) sto
-»czyłi tu walkę z wysłanem z Wilejki wojskiem rosyj
skiem. jł%
Wieś Mlasota, o .32 w. od Wilejki, miejsce urodzenia i zgonu w r. 1866 znanego badacza literatury, Ale-- ksandra Tyszyńskiego. '
Wieś Olkowicze. Kościół od r. 1752, nowy murów.
z r. 1905.
Wieś Ostrów w pobliżu Chołchła. Był tu kościół z r. 1788, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
Wieś Rajewszczyzna, o 25 w. od Wilejki, w pobliżu Mołodeczna, niegdyś własność Aleksandra Oskierki, wybitnego ziemianina, skonf. mu w r. 1863 za udział w naczelnych władzach powstania na Litwie. O. był członkiem Wydziału zarządzającego prowincjami Litwy, skazany był na 15 lat ciężkich robót. Zmarł w r.. 1911 w Widzach.
Wieś Spaś nad Wilją, o 40 w. od Wilejki. Był tu kościół dawnej fundacji, zabrany w r. 1866 na-cerkiew.
Wieś Władyki nad rz. llją, o 48 W. od Wilejki, pamiętne klęską powstańców wilejskich pod wodzą Winc. Koziełły w d. 28 maja 1863 r. Poległ tu wówczas cały kwiat młodzieży okolicznej, .z 200 ludzi tylko 54 zdo lało ujść cało.
ZARYS STATYSTYCZNO-OPISOWY.
(Z mapką).
WYDAWNICTWO STRAŻY KRESOWEJ Warszawa, Długa 50, pokój 414.
DRUKARNIA P. AMBROZiEWlCZA,-WARSZAWA, JASNA -** S.
1919.
Gub. wileńska tworzy główny ośrodek ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na jej obszarze mieści się najwięcej miejscowości, mających związek • z historją Litwy zarówno pogańskiej, jak i związanej później węzłami unji z Polską. Na jej terenie stykają się
' również ze sobą bezpośrednio trzy główne narodowości krajni: Polacy, Litwini i Białorusini. Stąd płynie to znaczenie, jakie przejścia tej części kraju miały zawsze i mieć
. zapewne będą nadal wobec losów całej Litwy.
Za czasów Rzeczypospolitej obszar, objęty później granicami gub. wileńskiej, wchodził w skład trzech województw: wileńskiego, trockiego i polockiego. Częściowo nawet — poludniowemi swemi skrawkami — zahaczał o dwa jeszcze inne województwa: mińskie i nowogródzkie. Dostał się on pod władzę Rosji podczas drugiego i trzeciego . rozbioru Polski, a więc w r. 1793 i 1795. Gub. wileńska, utworzona w 1795 r. w składzie 11 powiatów, obejmo-; wala wówczas tylko cztery powiaty późniejszego, ustalonego na dłużej, obszaru tej gubernji, nadto znś całą późniejszą gub. kowieńską. We dwa lata później połączono ją w jedną całość z gub. Słonimską pod mianem gub. litew-
poskiej; w r. 1801 podzieionoją znów, przywracając granice poprzednie, wreszcie w r. 1842 odłączono od- niej tworzoną wówczas gub. kowieńską, a natomiast przyłączono' pow. lidzki z gub. grodzieńskiej oraz pow. wilejski i dzi-śnieński^z gub. mińskiej. W tych granicach przetrwała gub. wileńska aż do obecnego wielkiego kataklizmu dziejowego, podzielona na siedem powiatów: wileński, dziśnień-ski, lidzki, oszmiański, święciański, trocki i wilejski.
Gub. wileńska tworzy część wielkiej wyżyny litew-. skiej. Przeciętne jej wzniesienie nad poziom morza wynosi 200 metrów. Wszystkie wody należą tu do zlewiska morza Bałtyckiego. Główną*" arterję wodną tworzy Niemen, odgraniczający częściowo gubernję od południa i całko- ; .wicie od zachodu. Główny dopływ tej rzeki, Wilja, przerzyna na długości 597 wiorst cały niemal obszar gubernji, mianowicie powiaty: wilejski, oszmiański, święciański, wileński i trocki. Z mniejszych dopływów Niemna wymię- . nić należy: Berezynę w pow. oszmiańskim i Mereczankę W pow. trockim. Od wschodu odgranicza gubernję rzeka Dźwina, która tu przyjmuje większy- dopływ — Dfcisienkę.
Jezior w gubernji jest przeszło 400; niektóre z nich są bardzo rozległe, jak np. Narocz—82 kim. kw., Świr— 20 kim. kw.. Miastro—14 kim. kw., wszystkie w poW. świę- _ ciańskim.
Powierzchnia gubernji wyuoai 41.931 klrnrkw. Według „Statist. Jeżeg." na r. 1912, po odtrąceniu wcale znacznych tutaj obszarów wodnych, jest'w gub. 5.177.772 dzie-; . sięcin, z czego 48.2% własności prywatnej, 40.3% ziern* nadziałowej włościańskiej i 11.5°/o rządowej i publicznej.
Gruntów nadziałowych jest w gub. 1.278.675 dzies., z tego 5% gospodarstw, do 5 dzies., 31% od 5 do 10 dzies., 65% powyżej 10 dzies. Przeciętnie na jedno gospodarstwo włościańskie przypada 13.5 dzies.
Własność prywatna obejmuje 1.532.794 dzies.^jw tern 1.519.301 dzies. własności osobistej i 13.495 dzies. towarzystw i spółek. Z pośród własności prywatnej osobi-
9
stej do szlachty należy 1.244.543 dzies., do włościan 170.947 dzies., do kupców 53.581 dzies., do mieszczaą 43.291 dzies. i do duchownych 5.130 dzies.
Wreszcie Własności rządowej i publicznej jest 366.291 dzies., w tern 538.269 dzies. rządu, 15.649 dzies. cerkwi, 1.408 dzies. klasztorów praw., 10.406 dzies. miast i 559 dzies. innych.
Gechą charakterystyczną własności ziemskiej w gub. wileńskiej jest ogromna obfitość drobnych folwarczków, _ osad, zaścianków, które gęstą siecią pokrywają zwłaszcza powiaty: wileński, lidzki i oszmiański. Wśród tej kategorji drobnych posiadaczy przywiązanie do ziemi jest szczególnie silne, trwa ona też wciąż na miejscu pomimo wszelkich burz dziejowych, pomimo stosowania do niej w ciągu
paru pokoleń przez rząd rosyjski ograniczeń i prześladowań.
Stosowana przfez Rosję polityka gwałtu i przemocy musiała jednak bądźcobądź wywołać poważniejsze zmiany w układzie narodowościowym właścicieli ziemskich na Litwie. Zwłaszcza wśród średniej i wielkiej własności zmiany te zaznaczyły się już wybitnie. W r, 1864 statystyka urzędowa wykazała w obrębie gub. wileńskiej 3.705 większych Właścicieli ziemskich Polaków, mających 1.581.110 dzies., a tylko 144 nie Polaków, mających 146.897 dzies. Ostatnie zaś obliczenie z r. 1909 wykazało: 1.124.122 dzies. czyli 60.5% w ręku Polaków. Obszar ten oszacowany był na 25.480.019 rubli.
Konfiskaty i sprzedaże przymusowe wyrządziły znaczne szczerby w polskim stanie posiadania. Po r. 1831 skonf. Ogińskim —jewje, Strawienniki, Kronie; Pociejom — Kie-towiszki; Pacom — Różankę; Przeździeckim — Smorgonie, Wojstom; Radziszewskim — Bujwidze, Ilję. Po r. 1863 skonf. tu znów znaczną liczbę majątków, m. in. Oskier-ków, Giedrojciów, Czechowiczów, Obrąpalskich, Kono-plańskich i w. in., a 113 majątków wystawiono ponadto
na sprzedaż przymusową. Kontrybucja, płacona po ostat-•niem powstaniu przez ziemiaństwo polskie w ciągu lat 30, wynosiła tu 204.700 rubli rocznie.
- Według danych departamentu leśnego było w r. 1912 w gubernji 921.966 dzies. lasów, z czego 259.923 dzies. rządowych, 767 dzies. cerkwi i miast, 18.252 dzies. włościan nadz. i 643.024 dzies. własności prywatnej.
Zasiewów było w r. 1910: pszenicy 15 tys. dzies., żyta 462 tys. dzies., jęczmienia 93 tys. dzies., owsa 208 tys. dzies., hreczki 32 tys. dzies., grochu 34 tys. dzies., kartofli 111 tys. dzies., lnu 18 tys. dzies., konopi 2 tys. dzies. ' -
Zwierząt domowych było w r. 1910 W gubernji: 260 tys. koni, 701 tys. bydła, 547 tys. owiec, 4 tys. kóz, 452 tys. świń. Na 100 mieszkańców wypadało: 14 koni, 37 sztuk bydła, 29 owiec i 24 świń.
Przemyśl rolny reprezentowany był głównie przez gorzelnictwo. W r. 1912 było tu 102 gorzelni.
' Ludność gubernji składała się w r-1912 z 1.989.900 głów (47 na kim. kw.). Według wyznań było wtedy: 58% kato-
. lików, 27% prawosławnych i 12% żydów. Stolica gubernji i całego kraju, Wilno, wraz 2 rozległą okolicą ma zupełnie polski charakter. Litwini zamieszkują pograniczne,
' zachodnie i północne parafje w powiatach: trockim, wileńskim i święciańskim. Białorusini przeważają w powiatach dziśnieńskim i wilejskim. Natomiast w pow.: wileńskim, lidzkim i oszmianskim oraz niektórych rozległych okolicach pow. trockiego i śWięciańskiego najliczniejszy jest żywioł polski. Według przypuszalnych obliczeń jest w gu-- bernji 49.1% Polaków, 14.7% Litwinów, 21.7% Białorusinów oraz 11.9% żydów. Tatarzy rozsiani są sporadycznie w rozmaitych powiatach. Rosjanie tworzyli tu wyłącznie napływowy żywioł urzędniczy. •
W gubernji jest 7 miast powiatowych, 186 miasteczek i 12.551 Wsi.
- 7 -
POWIAT WILEŃSKI.
Obszar 6.196 kim. kw. Ludność w 1912 r.—460X00 głów (74 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało być: 65% katolików, 11% prawosławnych i 21% żydów. Ludność powiatu w trzech-czwartych jest polską. Ludność litewska, przemieszana z polską, mieszka tylko w północnym skrawku powiatu, na pograniczu z pow. wilko-mierskim. Z ogólnej przestrzeni 473.368 dzies. do rządu należy 38.009 dzies. (w tern 29.306 dzies. lasu), do włościan nadz. 179.670 dzies, i do własności prywatnej 251.183 dzies. (53 majątki ponad 1 tys. dzies.). W powiecie jest 1 miasto, 40 miasteczek i 36 parafij katolickich poza Wilnem.
Wilno, miasto gubernjalne, dawniej stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, i dziś posiadająca dominujące znaczenie w życiu całego kraju, leży przy ujściu Wiłejki do Wilji, w kotlinie, otoczonej malowniczemi, pięknie zale-sionemi wzgórzami. Odległość od Warszawy wynosi 385 w., od Kowna 97 W., od Mińska 173 w., od Petersburga zaś 658 w. Już prawdopodobnie w X wieku naszej ery istniała tu osada litewska na górze Bakszta. W XIII w. książę litewski, Swintorog, naciskany przez Krzyżaków, przeniósł tu z nad Dubissy „ogień wieczny", budując jednocześnie na miejscu dzisiejszego placu Katedralnego świątynię Perkuna. Gród warowny założył tu dopiero Gedymin. Z przeniesieniem przezeń stolicy Litwy nad Wilję łączy się piękna znana legenda. Miasto odtąd rosło szybko, dochodząc do prawdziwego rozkwitu za Zygmunta Augusta, który z upodobaniem przemieszkiwał tu w zamku dolnym, dziś już nieistniejącym, u stóp góry Zamkowej. Niesłychaną klęską dla Wilna było zdobycie miasta w r. 1655 przez wojska moskiewskie, które w jednym dniu wymordowały dziesięć tysięcy mieszkańców i wszczęty pożar, trwający ośm dni. Dopiero w r. 1660 hetman Pac odzyskał Wilno, z którego zostały smutne tylko szczątki.
— 8 —
Miasto odbudowało się głównie w okresie panowania „ Jana Sobieskiego,. stąd też wszystkie niemal kościoły « wileńskie noszą cechy panującego wówczas w budownictwie stylu barokowego. Jako stolica W. Ks. Litewskiego, tworzyło wciąż Wilno najpoważniejszy ośrodek życia poli-, tycznego i kulturalnego dla całego rozległego kraju. . W XVIII wieku istniały tu kollegja jezuitów i pijarów, powstało słynne obserwatorjum astronomiczne, a.wr. 1785 stały teatr polski. Przeciwko rozbiorowi kraju zaprotestowało Wilno żywiołowym wybuchem zbrojnym pod wodzą Jakóba Jasińskiego, który w kwietniu 1794 r. na czele 400 sprzysiężonych wziął do niewoli przeszło tysiąc Rosjan z ich wodzem naczelnym, dając hasło powstania na całej Litwie. W późniejszym okresie, po zagarnięciu kraju przez Rosję, ogromne znaczenie dla Wilna miało objęcie w r. 1805 zarządu nad okręgiem naukowym wileńskim przez ks. Adama Czartoryskiego i jednoczesne przekształcenie dawnej Szkoły Głównej, założonej jeszcze przez jezuitów, na uniwersytet, który ściągać tu zaczął młodzież z całej Litwy i Rusi, przyczyniając się do powstania całego szeregu stowarzyszeń naukowych oraz; słynnego Związku filaretów wśród młodzieży, upamiętnionego udziałem Adama Mickiewicza. Ciężkie i smutne były dzieję miasta w ciągu stu z górą łat niewoli rosyjskiej. Wilno brało żywy udział w ruchach narodowych z r. 1812, 1831 i 1863, płacąc za przywiązanie do wspólnej sprawy krwią lub wygnaniem najlepszych swoich synów. W r. 1831 młodzież akademicka wzięła masowy udział y rewolucji, poczem uniwersytet w r. 1832 został zamknięty. W kilka lat później, w r. 1838, było Wilno jednem z głównych ognisk spisku Szymona Konarskiego* rozstrzelanego tu w końcu na Pohulance; rok 1848—upa-r miętnił się podobnym spiskiem braci Dalewskich. Naj-trwalej jednak zapisał się w dziejach Wilna r. 1865, kiedy uczucia patrjotyczne mieszkańców stolicy wzniosły się do poziomu najwyższego bohaterstwa. Przepełnione były
•wówczas wszystkie stałe i przygodne więzienia, dziesiątki tysięcy najdzielniejszej młodzieży popędzono stąd na Sybir, a wśród licznych egzekucji na placu Łukiskim najsilniej wżarla się w pamięć ogółu śmierć męczeńska Zygmunta Sierakowskiego i Konstantego Kalinowskiego, dwóch najwybitniejszych kierowników powstania litewskiego. Władze rosyjskie w ciągu ostatniego zwłaszcza półwiecza użyły wszelkich wysiłków, aby nadać Wilnu przynajmniej zewnętrzny pokost rosyjski,— udało im się to jednak tylko w małym stopniu. Przed stu laty miało Wilno tylko jedną cerkiew prawosławną Św. Ducha oraz jeden kościół unicki z klasztorem bazyljanów, a 26 kościołów katolickich. Ostatnio przed wojną było już tylko 18 kościołów, a za to 18 cerkwi, oprócz bowiem nowo-zbudowanych świątyń prawosławnych zabrano na cerkwie dawne kościoły: Św. Kazimierza (w r. 1838), wizytek (1864 r.), Św. Trójcy, augustjanów, franciszkanów i Pana Jezusa, na Antokolu. Nadto kościół ŚW. Michała zamknięto zupełnie, a kościół Św. Ignacego przerobiono na klub oficerski. Nazwy ulic przechrzczono na rosyjskie. Zniszczono Muzeum starożytności, założone głównie przez Eust. i Konst. Tyszkiewiczów, usuwając z niego liczne a cenne pamiątki, związane z historją polską. Skutkiem dość słabego ruchu przemystowo-handlowego Wilno zachowało dotychczas niemal nieskażony swój dawny typ ogólny. Choć przerobione, stoją jeszcze dawne piękne pałace: Radziwiłłów, Słuszków, Sapiehów, Paców. Z kościołów zasługują głównie na uwagęr katedra, fundowana w r. 1587 przez Wład.; Jagiełłę na miejscu dawnej świątyni pogańskiej, przebudowana w końcu XVIII w. w stylu klasycznym, kościół Ostrobramski z obrazem M. Boskiej, gotycki kościółek Św. Anny z końca XV w., okazały renesansowo - barokowy kościół Św. Piotra i Pawła na Antokolu, wreszcie pamiątkowy akademicki kościół Św.Jana, w którym niegdyś kazał ks. Piotr Skarga. Z założonych już po r. 1905 instytucyj kulturalnych polskich wymienić
— JU —
*
należy: Tow. Przyjaciół Nauk (41.188 tomów w książnicy, 40.755 przedmiotów muzealnych) oraz Bibljotekę im. Wróblewskich (65 lys. tomów, 3 tys. sztychów, 1 tys. map, 3 tys. rękopisów i 10 tys. dokumentów archiwalnych). Ponadto istnieje tu już znaczna liczba najrozmaitszych stowarzyszeń oświatowych, ekonomicznych i dobroczynnych. Przed Wojną wychodziły w Wilnie 24 pisma perjodyczne polskie.. Przeprowadzone podczas okupacji niemieckiej dwa spisy ludności potwierdziły jak najbardziej stanowczo zupełnie polski charakter tego miasta. Według obliczenia z r. 1909 było w Wilnie 182.795 mieszkańców, w tern 97.800 katolików (55.5 proc), 75500 żydów (40.2 proc.) i 7.850 prawosławnych (4.2 proc). Liczba katolików odpowiadała liczbie Polaków, gdyż było Wśród nich tylka 2.227 Litwinów (1.2 proc), natomiast ewangelicy i mahometanie przeważnie zaliczają się tu do narodowości polskiej, co odpowiadało ,mnięj więcej liczbie Litwinów. Spis niemiecki z marca 1916 r. na 140.840 mieszkańców znalazł tu 70.629 Polaków (50.1 proc), 61.265 żydów (43.5 proc), 5.699 Litwinów (2.6 proc), 2-030 Rosjan (1.4 proc), 1.917 Białorusinów (1.3 proc.) i i.000 Niemców (0.7 proc). Drugi spis niemiecki ze stycznia 1917 r. wykazał tu już tylko 138.787 mieszk., w tern 74.466 Polaków (53.6 proc), .57.516 żydów (41.4 proc), 2.909 Litwinów (2.1 proc), 2.212 Rosjan (1.6 proc), 880 Niemców (0.6 proc) i 611 Biało-- rusinów (0.4 proc). Wilno otoczone jest dokoła pierścieniem malowniczych, ślicznie położonych przedmieści, jalc np. Antokol, Belmont, Markucie, Rosa, Zakręt, Zwierzyniec.
M. Bogusławiszkl o 61 w. od Wilna, ma kościół z r. 1787.
M. Bujwidze przy ujściu.rzeczki Bujwidki do Wilji, o 24 w. od Wilna, skonf. w r. 1831 Radziszewskim. Kościół drewn. z r. 1785. . ~
M. Bystrzyca nad Wilją, o 38 w. od Wilna. W zar mierzchlej przeszłości podobno siedziba któregoś z ksią-
*-
- u —
m
4
żąt litewskich. Był tu kościół, załoź. przez Wład. Jagiełłę, w r. 1523 wymur. przez Zygmunta I, w r. 1865 przerobiony na cerkiew. j
M. Cudzenlszki o 30 W. od ,Wilna. Był tu kościół z r. 1629, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
.M. Czabiszkl nad Wilją, o 48 W. od Wilna, własność do niedawna Piłsudzkich, z pałacykiem, wznieś, według planu Wawrz. Gucęwicza. Kościół od r. 1782, wymurowany w r. 1810.
M. Dubinkl nad jeziorem tejże nazwy, o 43 w. od Wilna, niegdyś własność Radziwiłłów, dziś Tyszkiewiczów. W zamku, z którego dziś sterczą zwaliska, mieszkała czas jakiś Barbara z Radziwiłłów Gasztoldowa, zanim został ogłoszony jej ślub z Zygmuntem Augustem. Kościół, • fund. przez Witolda, nowy z r. 1678.
M. Dukszty o 25 w. od Wilna. Był tu okazały kościół, wznieś, pierwotnie w r. 1775, przebud. w latach 1850—57, w r. 1865 zabrany na cerkiew. -T
M. Giedrojcie o 44 w. od Wilna. Miał tu stać niegdyś zamek mitycznego księcia Giedrusa. Kościół o
własn. Domejków. Kościół od r. 1526, nowy murowany z r. 1905.
M. Inturki nad jez., o 58 w. pd Wilna. Kościół z r. 1555, fund. królowej Bony.
M. Janłszkl o 49 w. od Wilna. Kościół dawnej fundacji, nowy drewn. z r. 1848.
M. Jaszuny nad rz. Mereczanką, ® 27 w. od%ilna, własność niegdyś Radziwiłłów, później Balińskich. Bawił
— 12 -
tu nieraz Juljusz Słowacki podczas swych wakacyj uniwersyteckich. Na cmentarzu tutejszym pochowani są dwaj zasłużeni badacze: Jan Śniadecki i Michał Baliński.
M. Kiernów nad'Wilją, o 44 w. od Wilna. Jeden z najdawniejszych grodów Litwy pogańskiej. Dopiero W r. 1321 miał stąd Gedymin przenieść stolicę do Trok. Po zamku drewnianym nie pozostało już ani śladu. Kościół fund. przez Witolda, obecny z r. 1630.
M; Korwie nad jez. tejże nazwy, o 24 w. od Wilna; Kościół z r. 1783, nowy mur. z r. 1862.
M. Ławaryszkl nad rz. Wilejką, o 24 w. od Wilna. Kościół z r. 1644, fund. Władysława IV, nowy murów. ż r. 1906.
• - M. Malaty nad jez. tejże nazwy, o 67 w. od Wilna. Kościół od r. 1700. nowy mur. z r. 1905.
M. Mejszagola nad rz. Mussą, przy trakcie wiłkomier-skim, o 28 w. od Wima, jedna z najdawniejszych osad litewskich. W zameczku tutejszym mieszkał i zmarł ks. Olgierd około r. 1380. Po przyjęciu chrześcijaństwa przez LTtwę Jagiełło wybud. tu w r. 1387 jeden z siedmiu pierwszych kościołów w tym kraju. Obecny murowany z r. 1589.
M. MlchaliszkJ nad Wilją, o 39 w. od Wilna. Kościół murów, z r. 1653. Był tu klasztor augustjanów z r. 1622, skas. r. 1832.
M. Mickuny nad rz. Wilejką, o 12 w. od Wilna. Niegdyś własność d-ra Becu, ojczyma Juljusza Słowackiego, który tu, jako student, spędzał corocznie wakacje. Istniejąca tu kaplica kat. została w r? 1869 przerobiona
na cerkiew.
M. Mlednlki przy trakcie oszmiańskim, o 28 W. od Wilna. Już w XIV w. istniał tu zamek warowny książąt litewskich — dziś w ruinach. Mieszkał tu często Olgierd, później zaś młodzi królewicze, synowie Kazimierza Jagiellończyka, gdy bawili pod opieką Długosza, na Litwie. Tu przebywał następnie królewicz Kazimierz, uznany za świę-
*
- 13 —
i
tego, aż do śmierci swojej r. 1484. Był tu kościół, fund. przez Jagiełłę w r. 1391, skasow. i rozebrany w r. 1865. M. Muśnlkl nad rz. Mussą, o 49 w. od Wilna. Niegdyś własność Barbary Radziwiłłówny, która mieszkała tu czas jakiś, już jako małżonka Zygmunta Augusta. Z tego podobno czasu pochodzi wysoka murowana wieża. Kościół od r. 1614, nowy mur. z r. 1835 w stylu gotyckim.
M. Niemenczyn nad Wilją; o 21. w. od Wilna, przy ^trakcie święciańskim. Kościół jeden z najdawniejszych na Litwie, fund. w r. 1387 przez Jagiełłę, obecny murowany z r. 1842.
*M. Nowowllejka lub Nowa WHejka, dawniej Rakan-cłszkł, znaczna stacja węzłowa kolejowa i osada przemysłowa, w r. 1905 podniesiona do godności miasta. Miała przed wojną z górą 5 tys. mieszk., kilka fabryk, m. in. kos i koronek. Kościół murów, z r. 1911. O wiorstę od miast, wielki szpital obłąkanych na 1.500 chorych.
M. Ostrowiec nad rz. Loszą, o 66 m. od Wilna, dawna osada, ma kościół od r. 1479, wymur. w r. 1787, w r 1866 przerobiony na cerkiew. Nowy kościół murów, z r. 1912. Był tu również klasztor dominikanów.
M. Podbrzeź o 29 w. od Wilna. Byl tu kościół z r. 1484, zabrany w r. 1866 na cerkiew. W ostatnich latach parafjanie zbudowali nowy murowany.
M. Porudomino nad rz. Rudominą, o 19 w. od Wilna. Dawny kościół zabrany został w r. 1867 na "cerkiew. Nowy drewn. z r. 1908. '
M. Rudomlno nad rzeczką tejże nazwy, o 17 w. od Wilna; stara osada, wspom. już pod r. 1577, gdy wojska Olgierda rozbiły tu wyprawę krzyżacką. Byl tu kościół z r. 1592, zabrany w r. 1864 na cerkiew. Nowy drewn. z r. 1909.
M. Rukojnle o 18 w. od Wilna, przy trakcie oszmiańskim. Kościół dawny spalony był w r. 1812 podczas odwrotu armji Napoleona, nowy z r. 1814 zabrany w r. 1865
. - 14 - ,
na cerkiew podczas przymusowego nawracania mieszkań ców na prawosławje. W r. 1909 parafjanie zbudowali nowy drewniany.
M. Rzesza Wielka nad rzeczką tejże nazwy, o 14 w. od Wilna, mała osada, ma kościół z końca XVIII w.
M. Solecznikl Małe nad rz. Wisińczą, o 54 w. od Wilna. Kościół z XVII w. '"
M. Solecznikl Wielkie'nad rz. Solczą, o 42 w. od. Wilna. Kościół fund. w XV w. przez Chodkiewiczów.
M. Suderwa o 20 w. od Wilna. Piękny kościół w stylu doryckim, wznieś, w r. 1822 według planu Wawrz.
Gucewicza. •
M. Szeszole nad jez. tejże nazwy, o 63 w. od Wilna. Kościół od. r. 1572, obecny z r. 1761. W d. 30 kwietnia 1863 r. w pobliżu miasta zaszła krwawa bitwa z Moskalami powstańców wileńskich pod wodzą Horodeńskiego
(Kieżgajły), który tu poległ. .
M. Szumsk o 28 w. od Wilna., Był tu niegdyś klasztor dominikanów. Kościół załóż, w r. 1696, zabrany został w r. 1866 na cerkiew. Nowy drewniany zbudowany
W r. 1908. -*
M. Szyrwinty nad rzeczką Szyrwintą, o 49 w. od
Wilna. Kościół od r. 1475, nowy mur. z r. 1860.
M. Taboryszki nad rz. Mereczanką, o 35 w. od Wilna. Miejsce urodzenia w r. 1507 i dziedzictwo znanego w dziejach biskupa wileńskiego, Wojciecha Tabora.
Kościół z r. 1770.
M. Turgiele nad rz. Mereczanką, o 50 w. od Wilna. Kościół od r. 1500, nowy mur. z r. 1909.
M. Wldziniszki nad rz. Sesarką, o 64 w. od Wilna. Za czasów Kiejstuta miał tu stać zamek obronny. Później istniał tu klasztor augustjanów, skas. w 1832 r. Kościół
mur. z r. 1818.
M. Womiany o 60 w. od Wilna. Piękna rezydencja z parkiem, własność niegdyś Abramowiczów, dziś Cho-minskich. Kościół z r, 1462, przeb. w r. 1905.
Wieś Antoszwlncle w par. janiskiej. Tu w d. I stycznia 1799 r. urodził się Andrzej Towiański, głośny mistyk religijny, któremu majątek ten skonfiskował
w* r. 1840 rząd rosyjski za samowolne opuszczenie granic państwa.
Wieś Borejkowszcźyzna, folwarczek o 12 w. od , Wilna, przy trakcie oszmianskim, upamiętniony pobytem Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli), który gospodarował tu od r. 1852 aż niemal do śmierci, zaszłej vł Wilnie w r. 1862 i tu stworzył znaczną część swego dorobku literackiego.
' Wieś Kfewkle ma kościół z r. 1572, filjalny parafji szeszolskiej.'
Wieś Nlemież o 5 W. od Wilna, dawna osada. Istniał tu niegdyś zamek, w którym latem przemieszkiwał książę Witold ze swą rodziną. W r. 1656 bawił m parę dni Jan Kazimierz i zawarł rozejm z carem Aleksjm. Dziś majętność hr. Tyszkiewiczów z pałacem i osada szlachecka polsko-tatarska. Tatarzy, osiedleni przez Witolda, mają tu swój meczet.
Wieś Pawłów dawniej Merecz, o 5 w. od stjaszun. Już w r. 1769 Paweł Ksawery Brzostowski, referendarz , W. Ks. Lit., uwolni! tu włościan od wszelkich powinności i ufundował t. zw. Rzeczpospolitą Pawłowską, której ustawę zatwierdził sejm czteroletni. Rząd rosyjski skasował te wolności.
Wieś Ponary, o 6 W. od Wilna, w pobliżu niewysokich ale malowniczych, pięknie zalesionych gór Ponar-skich. W d. 19 czerwca 1851 r. wojsko polskie pod wodzą gen. Giełguda, pragnące uwolnić Wilno, odparte zostało tu przez siły rosyjskie i musiało udać się na Żmudź.
v Wieś Suźany, kościół dawnej fundacji, odnowiony
w r. 1856.
Wieś Szyłany, kościół z r. 1725.
_,e-
Wieś Trynopol, w pięknem położeniu nad Wil|ą o 3 w. od Wilna, Był tu klasztor trynitarzy, założony w r. 1695 przez bisk. Brzostowskiego, zabrany w r. 1852 i oddany archirejom prawosławnym. -
Wieś Waka Biała, wlasn. Łęskich, ma kość. mur. z r.l911.
Wieś Werkl nad Wilją, o 7 w..;od Wilna, ślicznie ' położona na wysokim brzegu rzeki pośród pięknych lasów. Tu miał być znaleziony w gnieździe orłem Liz-dejko, gfośny później arcykapłan pogański litewski. W r. 1659 hetman Gosiewski stoczył tu bitwę z Moskalami. Była to dawna własność biskupów wileńskich. Biskup Massalski w r. 1782 wzniósł tu wspaniały pałac, z którego dziś pozostały już tylko ruiny. Nowy pałac przebudowany został przez ks. Wittgenstejna z dawnej. oficyny. O V/i w. stąd znajduje'się kościół, zwany Kal-warją. Fund. w.r. 1664 przez biskupa Bialłozora, wznieś. w r. 1755 z iffuru ze stacjami męki Pańskiej w przyległym lesie. Kaplic tych jest 35, z nich 19- mur. Odbywają się tu pielgrzymki nabożne z całej Litwy.
POWIAT DZIŚNIEŃSKL
Obszar 5.789 kim. kw. Ludność w r. 1912 — 253.000 głów (44 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało być 52%, katolików, 57% prawosławnych i 10% żydów. Po r. 1905 część rzekomych prawosławnych powróciła do katolicyzmu. Ludność w powiecie mieszana: polesko białoruska. Z ogólnej przestrzeni 396.737 dzies. do rządu należy 15.944 dzies. (w tern 9.425 dzies. lasu), do-włościan- nadz. 158.891 dzies. i do własności prywatnej 216.901 dzies. (54 maj. ponad 1 tys. dzies). W powiecie jest 1 miasto, 18 miasteczek i 15 parafij katolickich.
Dzisna, miasto powiatowe, przy ujściu rz. Dzisny do Dźwiny, o 300 w. od Wilna, dawna osada, wyniesiona do rzędu miast przez Zygmunta Augusta w r. 1565, odwiedzana była niejednokrotnie przez Stefana Batorego podczas jego wyprawy na Moskwę. Tu w r. 1679 Gotard
/ . — 17 —
"- . \
Kettler otrzymał potwierdzenie prawa lennego na Kur-landję i tu- też wykonał uroczystą przysięgę na wierność Rzeczypospolitej wobec króla, senatorów i całego wojska; Były tu klasztory jezuitów i franciszkanów. Parafja katolicka założona przez Stefana Batorego. Obecny kościół murowany z r. 1774. Mieszczanie, po za żydami, w ogromnej większości katolicy.
t M. Druja dawniej Sapieżyn, spore miasteczko z przy-- stania nad Dźwiną, o 56 w. od Dzisny, własność niegdyś Sapiehów, którzy wznieśli tu okazały pałac oraz fundowali kościół w r. 1466. Były tu również klasztory bernardynów i dominikanów.
M. Głębokie nad jeziorem tejże nazwy, o 63 w. od Dzisny. Znaczne ognisko życia i ruchu handlowego na . rozległą okolicę. Niegdyś własność Korsaków, z których Józef, wojewoda mścisławski, fundował tu w r. 1628 kościół, późniejszą farę, a w r. 1639 drugi kościół wraz z klasztorem karmelitów bosych, w r. 1832 zabrany na cerkiew. Dn. 6 listopada 1661 r. wojska polskie pod wodzą Czarnieckiego i Pawła Sapiehy odniosły tu walne zwycięstwo nad Moskalami, prowadzonymi przez Chowan-skiego. •* —
M. Hermanowicze, o 36 w. od Dzisny, własność kolejno Sapiehów, Hylzenów, w końcu Śzyrynów, którzy" wznieśli iu pałac oraz w r. 1787 kościół.
M. Hołubicze, o 55 w. od Dzisny, zupełnie drobna osada.
M. Ikaźń nad jez. tejże nazwy, o 82 w. od Dzisny. By\ tu niegdyś zamek ks. Prońskich. Kościół z r. 1509, 1und. Sapiehów, spłonął w r. 1800, nowy murów, z lat ostatnich.
M. Leonpol nad Dźwiną, o 44 w. od Dzisny, znaczne dobra Łopacińskich. Włościanie tutejsi długi czas nie chcieli przyjąć^aarjaiconego im prawoslawja, skutkiem . czego cały iy^t?1r5^ latach 1842 — 45 pozostawał -W administraci
/riegiłj
- 18 -
M. Łużki, o 35 w. od Dzisny. Dobra z pałacem hr. Plater-Zyberków. Był tu niegdyś klasztor pijarów z kol-legjum dla młodzieży. Kościół z r. 1741, furid. Żabów. W r. 1831 był tu punkt główny powstania dziśnieńskiego.
M. Miory nad jez. tejże nazwy, o 37 w. od Dzisny. Kościół od r. 1641 fund. Mirskich, nowy z r. 1907, wymur. staraniem znanego szerzej działacza, ks. Borodzicza.
M. Plissa nad jez, tejże nazwy, o 50 w. od Dźwiny, własność "niegdyś Podbipiętów, później Zenowiczów. Była tu mata fabryka sukna, gorzelnia i browar.
*M. Pohost Nowy, o 56 w od Dzisny. Kościół z r. 1593, fund. Sapiehów.
M. Postawy nad rz. Miadziołką, o 106 w. od Dzisny, własność dawniej Tyzenhauzów, z których Antoni, pod-, skarbi, w. lit. zabudował pięknie miasteczko i zaprowadził wzorowe gospodarstwo, a Konstanty, słynny ornitolog* zebrał wspaniałą kolekcję ptaków krajowych, ofiarowaną do muzeum w Wilnie. Obecnie własność hr. Przeździec-kich. Był tu niegdyś klasztor franciszkanów. Kościół od r. 1522, nowy mur. z r. 1905.
. ( M. Prozoroki, o 35 w. od Dzisny, dawna własność Chrapowickich, sprzed, przymus. W ręce ros. po r. 1865, Kościół od r. 1698, nowy murów, z r. 1907. Był tu również klasztor franciszkanów, skas. w r. 1832. . . -. -
M. Przebrodzie nad jez. tejże nazwy, o 52 w. od Dzisny. Tędy szedł król Stefan Batory podczas wyprawy na Polock przeciw Moskwie.
M.. Psuja, o 46 w. od Dzisny, drobna osada. *" M. Szarkowszczyzna nad rz. Dzisienką, o 56 w, od Dzisny, własność niegdyś Lopacińskich, którzy wznieśli tu okazały pałac. Kościół drewn. z r. 1907. W d. 16 czerwca 1863 r. w uroczysku Dębpwem o 5 W. od Sz. odbyła się potyczka powstańców dziśnieńskich pod wodzą W. Łopa-cińskiego z wojskiem rosyjskiem.
M. Zaborze, drobna osada o 53 w. od Dzisny.
M. Zamosz nad jez. tejże nazwy,,..o, 8&w. od Dzisny.
- 19 -
M. Ziabki, o 42 w. od Dzisny, drobna osada. > Wieś Berezwecz. Był tu piękny klasztor bazyijanów, fund. Korsaków ż r. 1638, zabrany na cerkiew w r. 1839.
Wieś Borodzlenlcze. Kościół mur. z r. 1826.
Wieś Mosarz nad rz. Mordwą. o 60 w. od Dzisny. Piękny pałac niegdyś Brzostowskich, którzy fundowali tu również kościół w r. 1792.
Wieś Udział. Kościół od r. 1642, nowy wymurowany w r. 1740 przez franciszkanów.
• Wieś Zadroże. Kościół od r. 1601, nowy murowany z r. 1910. ^
POWIAT LIDZK1.
Obszar 5.616 kim. kw. Ludność w r. 1912 — 259 000 głów (46 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało tu być 62% katolików, 25% prawosławnych i 12% żydów. Ludność mieszana: polsko - białorusko - litewska. Z 25 parafij katolickich w powiecie tylko w dwóch najmniejszych, a mianowicie W Dubiczach i Rudni Litwini mają przewagę ilościową. Od 20 do 50 proc. jest ich nadto w parafjach następujących: w Butrymańcach, Kole-śnikach, Ossowie, Naczy, Bieniakonjach i Raduniu. W paru innych tworzą znikome^odsetki, w pozostałych— niema ich wcale. Z ogólnej przestrzeni 427.228 dzies. do . rządu należy 27.495 dzies. (w tern 21.171 dzies. lasu), do włościan nadz.. 170.858 dzies. y do własności prywatnej 226.232 dzies; (26 maj. ponad 1 tys. dzies.). W po-wiegje jest 1 miasto, 12 miasteczek i 25 parafij kato-
Lida, miasto powiatowe, nad małą rzeczką Lida albo . Lidzieją, o 89 w. od Wilna, stacja węzłowa kolei poleskich i kolei połockiej. Bardzo dawna osada litewska, zamek z muru wzniósł tu Gedymin około r. 1523. Królo-' wie z rodu Jagiellonów często tu przebywali. Dopiero podczas najazdu Szwedów i Moskali za czasów lana Kazimierza miasto, a później i zamek zniszczone zostały
.i
- 20 -
do gruntu. Z zamku pozostały odtąd tylko ruiny, Kościół, założony przez Jagielle w r. 1587, nowy mur. z r. 1770 Były tu również klasztory i kościoły karmelitów i pijarów. 'Ten ostatni przerobiony został na cerkiew. •. -
M. Bielica, przystań nad Niemnem, o 28 W. od Lidy. Był tu kościół parafjalny, później kaplica parafji jel-neńskiej.
M. Ejszyszkl, o 57 w. od Lidy, bardzo stara osada, - wspom. W kronikach już w Xl w. Kościół, założony przez Witolda około r. 1400, nowy murów, z r. 1852. Dwa wielkie doroczne jarmarki.
M. Nowydwór, o 55 w. od Lidy. Kościół z r. 1480, nowy murów, z r. 1670.
M. Orla, przystań nad Niemnem, o 50 w. od Lidy.
M. Ostryna nad rz. Ostrynką. o 56 w. od Lidy. Kościół z r. 1666.
M. Raduń nad rz.Raduńką, o 28 w. od Lidy, przy dawnym trakcie z Wilna do Krakowa. Kościół fundacji królowej Bony spłonął dawno, obecny przeniesiony tu W r. 1858 z Koleśnik.
• M. Różanka nad rz. Turejką. o 55 w. od Lidy, skonf. w r. 1851 Pacom.-Kościół mur. z r. 1674. *
M. Szczuczyn zwany litewskim, dla odróżnienia od Szczuczyna łomżyńskiego. Własność niegdyś Scypionów, później w spadku ks. Druckich-Lubeckich. Istniał tu niegdyś klasztor i kollegjum pijarskie. Kościół od r. 1436, nowy mur. z r. 1829. •'-'".
M. Wasiliszki, o 56 w. od Lidy. Był tu klasztof^o-minikanów. Kościół od r. 1489, fund. króla Kazimierza Jagiellończyka, nowy mur. z"r. 1905.
M. Werenów lub Woronów, o 50 w. od Lidy. Kościół z r. 1705. Był tu również klasztor pijarów.
M. Żołudek nad rz. Żoludczanką, o 40 W. od Lidy. Własność niegdyś Tyzenhauzów, dziś ks. Czetwertyńskich. Tu urodził się w r. 1786 zasłużony ornitolog, Konstanty
- 21 —
Tyzenhauz. Byl tu niegdyś klasztor karmelitów, fund. w r 1682. Kościół od r. 1680, nowy murów, z r. 1855. W lasach żołudzkich do niedawna były łosie, niedźwiedzie i bobry.
M. Żyrmuny, o 14 w. od Lidy. Kościół od r. 1627, nowy z r. 1788.
Wieś Białohruda. Kościół od r. 1600, nowy murów. z r. 1907.
Wieś Bleniakonle, o 45 w. od Lidy, przy kolei do Wilna. Kościół z r. 1654, nowy mur. z r. 1802. Na cmentarzu tutejszym spoczywają zwłoki Maryli z Wereszcza-ków Puttkamerowej, wsławionej przez Adama Mickiewicza.
Wieś Butrymance. Kościół drewn. z r. 1799.
Wieś Dubicze nad jeziorem Pelasą i rzeczką Kotrą, w pobliżu granic powiatu trockiego i grodzieńskiego, wśród rozległych lasów, w których w r. 1865 Ludwik Nar-butt, naczelnik powstania lidzkiego, staczał kilkakrotne boje z wojskami rosyjskiemi. Oddziałek rozbity został ostatecznie d, 5 maja, sam N. z większością towarzyszy polegli śmiercią bohaterską. Na cmentarzu tutejszym pochowany zostat również ojciec Ludwika, zasłużony histo-Ł ryk Litwy, Teodor N., zmarły w Wilnie w r. ]864. Był tu kościół dawnej fundacji, skss. w r. 1867. Nowy drewn. z r. I9i0. Niegdyś był tu również zameczek książąt litewskich, w którym m. in. Witold gościł często dla łowów w lasach okolicznych.
Wieś Dzlembrów. Byl tu kościół z r. 16S4, skas. W r. 1870.
Wieś Hermanlszkl. Kościół dawnej fundacji, nowy mur. z r. 1886.
Wieś Horodno, o 24 w. od Lidy, w parafji Ossowskiej, niegdyś rezydencja ostatniego marsz. w. litewskiego, Ludwika Tyszkiewicza, który wzniósł tu piękny dwór i ozdobił go z wielkim gustem i przepychem. Dobra prze-
22 —
szły następnie w ręce nr. Potockich, którzy zniszczyli jo zupełnie i sprzedali w ręce obce.
Wieś Iszczolna. Kościół od r. 1614, wymur. w r. 1758.
Wieś Jelna. Kościół od r. 1516. Był tu niegdyś klasztor dominikanów.
Wieś Koleśniki nad rz. Turejką, o 51 w. od Lidy. Był tu kościół i klasztor karmelitów, skas. w r.'1852. Nowy kościół mur. wznieś, po r. 1906.
Wieś Lack. Kościół r. 1424, nowy mur. z r. 1906.
Wieś Nacza, miejsce urodzenia i własność zasłużonego archeologa,WandalinaSzukiewicza. Kościół od r. 1529, nowy mur. z r. 1910.
Wieś Nieciecz. Kościół dawnej fundacji, nowy mur. z r. 1837. .
Wieś Ossów. Kościół od r. 1666, nowy murowany z r. 1910. •
Wieś Szawry w par. nackiej, o 36 w. od Lidy, dawna własność Narbuttów. Tu urodził się w. r. 1784 i spędził cały pracowity żywot zasłużony historyk Litwy, Teodor Narbutt, zjnarly w r. 1864 w Wilnie i pochowany na cmentarzu w Dubiczach. Tu również urodził się w r. 1851 syn jego, Ludwik, zesłany już w r. 1848 na Kaukaz za udział w spisku narodowym, a w r. 1865 głośny bohater powstającej Litwy, dowódca partyzantów lidzkich, poległy w d. 5 maja pod Dubiczami.
Wieś Trokiele. Kościół od-r. 1500, odbud. w r. 1809.
Wieś Wawiorka lub Wawerka. Kościół od r. 1413, nowy mur. zr. 1840. •
Wieś Zablocie. Kościół od r. 1601, nowy murowany
z r. 1812.
POWIAT OSZMIANSKI. -
Obszar 6.897 kim. kw. Ludność W r. 1912 — 287.000 głów (42 na kim. kw.). Główną masę mieszkańców tworzą Polacy i Białorusini. Litwinów jest tylko trochę w parafjach: dziewieniśkiej, gieranońskiej, konwali-skiej, łazduńskiej i surwiliskiej. Według danych z r. 1897
— 23 —
-
miało być 56% katolików, 30% prawosławnych i 12% żydów. Z ogólnej przestrzeni 516.658 dzies. do rządu należy 53.157 dzies. (w tern ^37 518 dzies. lasu), do włościan nadz. 194.988 dzies. i do własn. prywatnej 264.634 dzies. (32 maj. ponad 1 tys. dzies.). W powiecie jest 1 miasto, 25 miasteczka i 25 parafij katolickich.
M. Oszmiana, miasto powiatowe, nad rz. Oszmianką, o 74 w, od Wilna, przy trakcie wileńsko-mińskim. Bardzo stara osada, wymieniana w dziejach już pod r. 1584 z powodu wyprawy Krzyżaków pod Wilno. W r. 1432 z zamku tutejszego wypędzony został Świdrygiełło. Miasto niszczone było .podczas najazdów szwedzkich i moskiewskich oraz w r. 1812 podczas odwrotu armji Napoleona. W r. 1831 miasto zajęte było początkowo przez powstańców pod wodzą pułk. Karola Przeździeckiego i ks. Jasińskiego, zajęte jednak w kwietniu przez wojska rosyjskie, wydane zostało na rzeź. Wymordowani zostali ^ m. in. przez kozaków wszyscy mieszkańcy, którzy schronili się w kościele. Był tu klasztor dominikanów, zniesiony zupełnie w r. 1850. Kościół, założony przez Jagiełłę, nowy mur. z r. 1904. • "'
M. Bienlca, o 51 w. od Oszmiany, z pięknym starym dworem, rezydencja wybitnej niegdyś rodziny Kociel-lów, którzy około r. 1700 lundowali tu kościół i klasztor bernardynów. Klasztor został z czasem skasowany, a kościół zabrany na cerkiew
M. Boruny nad rz. Żylanką, o 20 w. od Oszmiany, w pięknej okolicy, głośne w pocz. XIX w. ze swych szkół, utrzymywanych przez księży bazyljanów. Kształcili się tu m. in. Ant. Edw. Odyniec oraz Ignacy i Leonard Chodźkowie, znani i zasłużeni pisarze polscy. Kościół murów. z r. 1692 wraz z klasztorem bazyljanskim zabrany został na prawoslawje w r. 1839.
M. Derewna, o 105 w. od Oszmiany, a 9 w. od Nali-bok, ma kościół mur. z rv 1590.
24 —
•
. M. Dziewienlszki nad rz. Gawją, o 31 w. od Osz •miany, własność niegdyś Gasztoldów, którzy fundowali tu kościół w r 1474.
M. Gieranony, o 42 W. od Oszmiany. Nadane -w r. 1453 " Gasztoldom, z których Wojciech, wojewoda wileński i kanclerz w. lit., fundował tu w r. 15i9 murów. kościół i wzniósł wspaniały^amek, którego resztki rozebrane zostały na pocz. XIX w. Z kolei własność Paców, którzy w r. 1670 zapisali G. wraz z Lipniszkami na zaopatrzenie arfylerji litewskiej. Obecnie własność Ignacego Korwin-Milewskiego, który zgromadził tu wspaniałą gale-rję nowoczesnej sztuki polskiej.
M. Oraużyszkł, o 10 w. od Oszmiany, stara osada litewska, wzmiankowana już w XI w. Z dawnego gródka nie pozostało ani śladu. Kościół dawnej fundacji, odbud. w XVII w.'przez Kierdejów. ,, . '
M. Hermaniszki nad rz. Żyżmą, o 49 w. od Oszmiany. Kościół zj: 1686.. ,
M. Holszany, o 18 w. od Oszmiany, dawna siedziba ks. Holszańskich, którzy mieli tu zamek, dziś już nieistniejący. Nowy zamek 2-piętrowy wznieśli tu w końcu ;XVI w. Sapiehowie. Część jego jest jeszcze mieszkalna. W XVI w. był tu zbór kalwiński. Kościół tutejszy fundował w r. 1618 Paweł Sapieha wraz z klasztorem franciszkanów, później skasowanym.
M. Iwje, o 60 w. od Oszmiany, własność hr. Zamoyskich po Tyzenhauzach. Był tu niegdyś klasztor bernardynów. Kościół z r. 163J fundacji Kiszków.
M. Krewo, o 28 w. od Oszmiany. Wśród łąk i bagien stał tu zamek murowany, dziedzictwo Olgierda, pó-iniej syna jego, Jagiełły. Tu w r. 1382 więziony był i tfduszony stryj jego, Kiejstut. W 3 lata potem przyjął tu Jagiełło posłów polskich i zawarł z nimi układ w sprawie połączenia obu państw. Zamek zburzony został podczas najazdu Tatarów za króla Aleksandra. Pozostały jeszcze piękne ruiny. Kościół, jeden za najpierwszych na Litwie,
— 25 —
załóż, w r. 1387, zabrano na cerkiew w r. 1868. Nowy murowany wzniesiono po r. 1906. W okolicy dużo osad
tatarskich. •
M. Llpnlszkl nad rz. Gawją, o 49 w. od Oszmiany,. miało losy wspólne z Gieranonami. Kościół od r. 1510,. -
nowy mur. z z, 1900.
M. Łosk, o 42 w. od Oszmiany. Był tu niegdyś zamek książąt boskich, którzy fund. tu kościół. Później własność Kiszków. Za ich czasów była tu sławna drukarnia oraz zbór arjański, przy których ministrem byl sławny* z nauk Szymon Budny. Dziś uboga mieścina. Kościół1 z r. 1489 zabrany został na cerkiew w r. 1866.
M. Mikołajów, przystań nad Niemnem, o 74 w. od Oszmiany.
M. Nallbokl, o 98 w. od Oszmiany, wśród wielkiej puszczy, obfitującej niegdyś w grubego zwierza i slynnejt z polowań, urządzanych tu przez Radziwiłłów. Znajdują się tu pokłady rudy żelaznej. Kościół drewn. od r. 1447,. odbud. w r. 1656.
M. Smorgonle, o 31 w. od Oszmiany, stacja kolei z Wilna do Mińska. Niegdyś Smorgonie słynęły ze szkoły tresowania niedźwiedzi, których następnie mieszczanie-tutejsi oprowadzali po całej Polsce. W r. 1851 majątek skonf. Przeździeckim. W ostatnich czasach istniał tu znaczny przemysł garbarski. Kościół z r. 1503 zabrany został • na cerkiew w i\ 1866. Nowy mur. z r. 1911.
M. Soły nad rz. Oszmianką, o 17 w. od Oszmianyr stacja kolei. W d. 26 czerwca 1794 r. Jakób Jasiński stoczył tj bitwę z wojskiem rosyjskiem. Kościół dawnej fundacji, odbud. W r. 1847.
M. Subotnlkl nad rz. Gawją, o 44 w. od Oszmiany. Kościół od r. 1545, nowy mur. z r. 1902.
M. Traby, o 31 w. od Oszmiany. Za czasów pogańskich stał tu podobno zamek. Kościół od r. 1410, nowy mur. z r. 1905.
— 26 —
M, Wlszniew, o 37 w. od Oszmiany, wśród wielkich lasów, obfitujących w rudę żelazną, dawna własność Chrep-towiczów, którzy wymur. tu kościół w r. 1624
M. Wołożyn nad rz. Wołożynką, o 36 w. od Oszmiany, niegdyś'własność ks. Wołożynskich, w końcu hr. Tyszkiewiczów, którzy wznieśli tu okazały pałac. Istniała tu niegdyś szkoła rabinów i mełamedów, L zw. akademja żydowska. Kościół z r. 1681, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
M, Zabrzeź, o 46 w. od Oszmiany, gniazdo znanej w dziejach rodziny Zabrzezińskich. Kościół z r. 1446.
M. Zaśkiewlcze nad rz. Uszą, o 47 W. od Oszmiany, drobna osada.
M. Żuprany nad xi. Oszmianką, o 10 w. od Oszmiany, dawna własność Radziwiłłów, z których Bogusław kościół tutejszy przerobił czasowo na zbór kalwiński. Nowy kościół mur. z r. 1864. Późniejsi dziedzice, hr. Czapscy^ wznieśli tu okazały pałac.
Wieś Bohdanów, miejsce urodzenia i własność znanego artysty-malarza Ferdynanda Ruszezyca, ma kościółek drewn. z w. XVII.
Wieś Bołtup, niegdyś majętność znakomitego przyrodnika, Jędrzeja Śniadeckiego, zm. w r. 1838.
Wieś DaukszyszkI, ma kościółek z XVIII w.
Wieś Dudy, ma kościół dawnej -fundacji w parafji iwiejskiej.
Wieś Głejstuny, niegdyś majętność poety i przyjaciela Mickiewicza, Ant. Edw. Odyńca, który tu się urodził w r. 1804 i tu spędził całe niemal życie, zmarł zaś w Warszawie w r. 1885.
Wieś Gudohaje. Kościół fund. wraz z klasztorem karmelitów w r. 1764, skas W r. 1832. W r. 1905 wznowiono parafję i wrócono z Oszmiany obraz Matki Boskiej, uznany za cudowny. .
- 27 -
-
Wieś Horodzlłów, niegdyś własność literatki i poetki Gabrjełi z Gtintherów Puzyniny, która tu zmarła w r. 1S69. * * Był tu kościół z r. I44y, skas. i rozebrany w r. 1S66. Kaplicę mur. zabrało duch. prawosławne.
Wieś Konwaliszkl. Kościół z r. 1808. Był tu również klasztor misjonarzy.
Wieś Łazduny, o 63 wiorsty od Oszmiany, ma kościół z r. 1600, nowy mur. z r. 1912. Majątek, starannie zagospodarowany, znanego obywatela Hipolita Korwin-Milewskiego. _
Wieś Murowana Oszmiana. Kościół z r. 1700.
Wieś Narwiiiszki, był tu kościół i klasztor franciszkanów, fund. ,w r. 1657, skas.'w r. 1832. y
Wieś Obórek, własność Dederków. Tu urodził się w r. 1800 Leonard Chodźko, znany i zasłużony pisarz polski na emigracji paryskiej. Tu również mieszkał później lat parę Tomasz Zan po powrocie z wygnania. Kościół z r. 1443.
Wieś Polany, do niedawna własność urodzonego tu poety i literata Czesława Jankowskiego, autora pięknej ' 4-tomowej pracy o „Powiecie Oszmiańskim". .
Wieś Rosoliszki w pobliżu Wiszniewa, pamiętna starciem powstańców oszmiańskich pod wodzą Zygmunta Minejki z wojskiem rosyjskiem w d. 16 czerwca 1S63 r.
Wieś Slobódka. Był tu kościół z r. 1710, zabrany W r. 1865 na cerkiew.
Wieś Surwlliszki, o 28 w. od Oszmiany, ma kościół z XV w., nowy mur. z r. 1912.
Wieś Zalesie przy linji kolei do Mińska, dawne dziedzictwo Ogińskich, z których Michał Kleofas, mąż stanu, pamięlnikarz i artysta-muzyk, wzniósł tu piękną rezydencję i mieszkał w niej w latach 1803—1822. Tu powstały m. in. słynne jego polonezy.
'28
POWIAT ŚWIĘCIAŃSKi;
Ł
Ohszar 5.237 kim. kw. Ludność w 1912 r. — 2U.000 głów (42 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało być 78% katolików, 14% prawosławnych i 8% żydów. ^Północną część powiatu zamieszkują Litwini, zachodnią—Polacy, wschodnią—Białorusini. Z ogólnej'prze-1 strzeni 358.117 dzies. do rządu należy 50.599 dzies. (w tern' 39.867 dzies. lasu), do włościan nadz. 178.653 dzies.-i do własności prywatnej 126.918 dzies. (31 maj. ponad i tys. dzies.). W pow. jest i miasto, 37 miasteczek i 30 parafij katolickich.
Śwlęciany, miasto powiatowe, o 11 w. od Nowo-święcian, stacji kol. petersburskiej, stacja kolejki z Nowo-święćian do Głębokiego, jedna z najdawniejszych osad litewskich,, położona niegdyś wśród wielkich puszcz. Kościół od r. 1411, fund/Witolda, nowy mur. z r. 1899. Para-fja mieszana polsko-litewska.
M. Balingródek-nad Wilją, założone- w r. 1822 przez marsz. Balińskiego, który wymurował tu kościół, skas.
W r. 1875. 1
M. Cejklnie lub Kłejzy, o 16 w. od Święcian, ma kościół z r. 1773. -
M. Daniuszew nad Wilją, o 82 w. od Święcian, Kościół z r. 1620, rozszerzony w r. 1899.
M. Daugieliszki, o 4 w. od Święcian, kościół z r. 1526, odbud. w r. 1899.
M. Gawejniany, drobna osada o 30 w. od Święcian.
M. Hoduclszki nad rz. Komajką, o 28 w. od Święcian. Kościół dawnej fundacji, nowy mur. z r. 1911.
M. Kiemieliszki, o 40 w. od Święcian. Kościół z r. 1781.
M. Kluszczany, o 20 w., od Święcian. Kościół z r- 1786.
M. Kobylnik, o 49 w. od Święcian* Kościół z XVW, nowy mur. z r. 1901. .
i
— 29 —
M. Koczergiszkl, drobna osada, o 41 w. od Święcian.
M.-Kołtynlany, o 18 w. od Święcian. Do r. 1832 był tu klasztor franciszkanów. Kościół z r. 1633.
M. Komaje, o 34 w. od Święcian. Kościół z r. 1606.
M. Konstantynów, o 30 w. od Święcian, przy gościńcu połockim. Założone w r. 1793 przez Konst. Cho-mińskiego, który ufundował tu kościół, powiększ, w r. 1896.
M. Korkoźyszki, mała osada, o 30 w. od Święcian. Kościół od końca XV w., nowy mur. z r. 1912. #
M. Kukuciszkl, o 53 w. od Święcian. Kościół
z r. 1604.
. ' M. Łabonary, o 35 w. od Święcian, w pobliżu rozległych lasów rządowych. Kościół dawnej fundacji. ^ puszczy łabonarskiej stoczył 21 maja 1863 r. naczelnik wojenny pow. wileńskiego, Albert Miński wraz z Kacprem Małeckim, naczelnikiem pow. wiłkomierskiego, pomyślną dla oręża powstańczego krwawą walkę z oddziałem gwar- x
dji rosyjskiej.
M. Łyngmiany, o 28 w. od Święcian. Kościół od r. 1517, fund. króla Zygmunta I, nowy mar. z r. 1887.
M. Łyntupy, o 12 w. od Święcian, duże dobra z piękną rezydencją, niegdyś Hylzenów, dziś Biszewskich. Kościół od r. 1495, nowy mur. z 1911.
M. Melegiany, o 26 w. od Święcian, ma kościół, wymur. w r. 1779.
M. Niestanlszki, o 52 w. od Święcian, wlasn. Cho-mińskich, przedtem Gabrjeli z Giintherów Puzyniny, autorki i poetki! Tu w r. 1831 przeprawiał się przez Wilję generał -Dembiński w pamiętnym swym odwrocie z Litwy. Kościół od r. 1497, nowy mur. z r. 191*2.
M. Podbrodzle przy ujściu rz. Dubinki do Źejmiany, stacja kol. petersburskiej, o 45 w. od Wilna, a 28 \v. od
Święcian.
-M. Połusze nad rz. Luszą, o 14 w. od Święcian.
Kościół z r. 1750.
30 —
M. Porynga, o 21 w. od Swięcian, ma kaplicę mur. par. daugieliskiej z r. 8818.
M. Poszumien, drobna osada, o 14 w. od Swięcian.
M. Powiewlórka lub Sorokpol, o 26 ~ w. od Swięcian. Kościół z r. 1775.
M. Skoduciszki, o 67 w. od Swięcian. Kościół filjalny par. malackiej.
M. Śpiahła, o-63 w. od Swięcian, jedna z najmniejszych osad, miała w r. 1890 tylko 22 chaty i 97 mieszk.
M. Strunojcie nad rz. Kuną, o 6 w. od Swięcian. Kościół z r. 1781, wymur. w r. 1847! Po r. 1863 sprzedane za bezcen przymusowo w ręce rosyjskie z powodu udziału w powstaniu właściciela, Konstantego Masłowskiego. ,
M. Świr nad jeziorem tejże nazwy, o 42 w. od Swięcian, założone podobno w XIII w. przez księcia Dowmonta, później dziedzictwo ks. Swirskich. Po dawnym zamku pozostała tylko góra zamkowa. Kościół od r. 1452, wymur. w r. 1652. V
M. Śwłranki, o 35 w. od Swięcian. Kościół drewn.. z r. 1671.
M. Szemetowszczyzna nad rz. Szemetówką, o 52 w. od Swięcian, własn. Skirmunttów, staranne gospodarstwo. Kościół z końca XVIII w., powiększ.-w r. 1902.
M. Twerecz nad jeziorem tejże nazwy, o 35 w. od Swięcian. Był tu klasztor augustjanów, fund. Paców z r. 1670. Kościół od r. 1501, nowy mur. z r. 1905.
M. WIszniew nad jeziorem tejże nazwy, o 60 w. od Swięcian, dawna własność Sulistrowskich, potem Karłowiczów. Tu mieszkał czas jakiś znakomity uczony Jan Karłowicz i tu urodził się w r. 1876 syn jego, znany arty-sta-muzyk Mieczysław, zmarły w r. 19U. Kościół murów. z r. 1811 zabrany został w r. 1866 na cerUiew. Nowy
mur. z r. 1910.
M. Wojstom, o 84 w. od Swięcian, skonf. w r.,1831 Przeździeckim. Kościół z r. 1446. Na cmentarzu miej-
. - 31-
scowym spoczywafą zwłoki znanego literata Ignacego-Chodźki.
M. Zaśwlrz nad jeziorem Świrskiem. o 43 w. od Swięcian. Był tu klasztor karmelitów i kościół z r. 1766, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
M. Żeladź, o 28 w. od Swięcian. Był tu kościół" dawn. fund., zabrany w r, 1866 na cerkiew.
M. Źodziszki nad Wilją, o 70 w. od Swięcian. Byt tu klasztor jezuitów fund. Mickiewiczów. Kościół z r. 1612.
Wieś Dziewiętnła nad Wilją, o 79 w. od Swięcian. Dawna posiadłość zasłużonej w literaturze naszej rodziny Chodźków, z których Ignacy, znakomity powieściopisarz, ur. tu w r. 1795 i zmarły w r. 1861, pisał tu swoje piękne „Obrazy Litwy".
Wieś Nowoświęciany, stacja węzłowa o 8 w. od Swięcian. Kościół drewn. od r. 1909.
Wieś Olszew nad rz. Straczą, dawna własność Cho-niióskich, ma rezydencję z wielu pamiątkami i staranne gospodarstwo.
Wieś Przyjaźń. Kościół od r. 1828, nowy murowany Z r. 1906.
Wieś Zułowo, o 21 w. od Swięcian. Tu urodził się w listopadzie 1867 r. dzisiejszy Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski.
POWIAT TROCKI.
Obszar 5.872 kim. kw. Ludność w rK 1912 — • 247.000 głów (42 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 miało być 83°70 katolików, 5% prawosławnych i 9% żydów. Przewagę mają tu Litwini, zwłaszcza na zachodzie i południu powiatu, Polacy tworzą mniej Więcej trzecią część ludności. W sześciu parafjach niema Litwinów wcale (Troki Nowe i Stare, Landwarów, Poluknie, Rudniki i Rykonty), w szeregu innych tworzą Litwini tylko drobne odsetki, np. w kozakiskiej -5.9%) wysokodworskiej l2.7°/» i jewiejskiej lS.8°/o- Z ogólnej przestrzeni 4S5.355 dzies.
52 - .
-
do rządu należy 117.559 dzies. (wtem 94.667 dzies. lasu), ńo włościan nadz. 2j 3.264 dzies. i do własności prywatnej 152.141 dzies. (25 maj. ponad i tys. dzies.). W powiecie jest l miasto, 29 miasteczek i 39 parafij katolickich.
Troki .Nowe, miasto powiatowe nad rozległem i pięknem jeziorem tejże nazwy, o -26 w. od Wilna! a 8 w. od stacji kolei w Landwarowie. Stary gród, niegdyś stolica Litwy, ma na wyspie wspaniale jeszcze ruiny murowanego zamku. Z drugiego zamku, starego, drewnianego, nie pozostało już ani śladu. Okazały kościół, zwany farą^ wzniesiony został z muru w r. 1409 przez Witolda. Istniały tu również klasztory bernardynów i dominikanów. Pierwszy z nich przerobiony został na więzienie, drugi leży w gruzach. Ludności w Trokach jest około 5 tys. głów, w tern sporo Karaimów.
M. Birsztany nad Niemnem, znana miejscowość lecznicza. Kąpiele słone tutejsze pomocne są w cierpieniach skrofulicznych, dróg moczowych i in. Zakład lecz-, niczy istnieje od r. 1854. B. są bardzo starą osadą. Miał tu znajdować się dwór myśliwski książąt litewskich. Kościół od r. 1643, nowy mur. z r. 1910.
M. Butrymańce, o 54 w. od Trok. Kościół dawnej fundacji, nowy z r. 1843.
M. Daugi nad rozległem jeziorem tejże nazwy o 56 w. od Trok. Kościół, założony w r. 1393 przez Witolda, obecny mur. z r. 1862.
M. Dorsuniszki nad rz. Strawą, o 65 w. od Trok. Zamek tutejszy spalony został w r. 1381 podczas najścia Krzyżaków. Kościół z r. 1473, nowy mur. ż r. 1853.
M. Giegużyn nad Wilją, o 30 w. od Trok. Kościół od r. 1520, fund. Ościków, obecny wymur. W r. 1852 przez Zaleskich.
- M. Hanuszyszkl, o 28 w. od Trok, dawna własność Szetkiewiczów, sprzed, przymus, po r. 1863 w ręce obce. Kościół od r. 1568, nowy mur. z r. 1829.
- 33 -
M. Jewje nad jeziorem, o 16 w. od Trok, dawne dziedzictwo Ogińskich, skonf. w r. 1831 Gabrjelowi Ogińskiemu. Fundowali oni tu około r. 1600 zbór kalwiński oraz cerkiew grecką. Istniejąca tu w XVII w. drukarnia wydała kilka pism w języku polskim i ruskim. Kościół od r. 1600, nowy drewn. z r; 1859.
M. Jezno nad jeziorem tejże nazwy, o 59 w. od Trok, własność niegdyś ks. Hołowćzyńskich" później Pa-ców, z których Antoni, pisarz W. K. Lit, wzniósł tu .pałac, imponujący ogromem i przepychem w urządzeniu, skąd też powstało przysłowie: „Wart pałac Paca, a Pac paląca". Dziś w ruinie. Kościół z r. 1643.
-
M. Kietowlszki nad rz. Strawą, o 25 w. od Trok, dawne dziedzictwo Pociejów, skonf. wraz ze znacznemi dobrami w r. 1831 Teodorowi Pociejowi. Kościół od r. 1676, nowy mur. z r. J912.
M. Kowale nad jeziorem tejże nazwy, o 53 w. od Trok, własność niegdyś znanej rodziny Wawrzeckich, którzy w r. 1800 wznieśli tu mur. kościół.
M. KozakiszkI nadWilją, o 25 w. od Trok. Kość. z r.1609.
M. Kronle, o 55 w. od Trok, dawne dziedzictwo Ogińskich, skonf. W r. 1831. Dawną kaplicę skas. w r. 1865. Nowy kościół mur. wznieś, w latach ostatnich.
M. Merecz nad Niemnem, o 84 w. od Trok. Jeden, z najdawniejszych grodów litewskich,, wzmiankowany jut i
w XIV w., burzony nieraz przez Krzyżaków. Wkrótce po zaprowadzeniu chrześcjaństwa na Litwie Jagiełło fundował tu farę. Władysław IV często tu przebywał, jeszcze jako królewicz, potem jako król, i zmarł tu 20 maja 164S r.. Miasto zniszczone zostało zupełnie za Jana Kazimierza. Istniały tu niegdyś klasztory dominikanów i jezuitów.
M. Nlemonajcie nad Niemnem, o 85 w. od Trok. W pobliżu źródło wody mineralnej słonej. Kościół dawnej fundacji, nowy mur. z r. 1904.
M. NIemoniuny nad Niemnem,, o 65 w. tfd Trok. Kościół z r. 1786. .
3
. Olita nad Niemnem, o 70 w. od Trok, stacja kolei zaniemeńskiej. Za czasów Olgierda byl tu zamek drewn. Kościół od r. 1524, nowy mur. z r. 1818.
M. OlkienikI nad rz. Mereczanką, o 45 w. od Trok. w leśnej okolicy, miało ozdobny dwór królewski nad stawem, odwiedzany często przez Zygmunta I i Zygmunta Augusta- W dziejach Litwy O. pamiętne są krwawą bitwą, stoczoną tu przez zwolenników i przyjaciół domu Sapiehów z ogółem szlachty litewskiej, prowadzonym przez •Ogińskich i Wiśniowieckich. Kościół założony przez królowę Bonę, obecny mur. z r. 1837.
M. Orany nad Mereczanką, o 58 w. od Trok. Pod O.
znajdowało się wielkie pole ćwiczeń artyl. ros. Kość. z r. 1786.
M. Poporcie nad rz. Żyżmorką, o 30 w. od Trok. Istniał tu w XIV w. zamek obronny. Tędy W r. 1391 przechodziły wojska krzyżackie podczas wyprawy Konrada Wallenroda na Litwę. Istniał tu kościół i klasztor dominikanów, załóż, w r. 1659, skas. w r. 1864.
M. Punie nad Niemnem, o 64 w. od Trok. Za czasów pogańskich był tu duży drewniany zamek, wsławiony bohaterską obroną Litwinów pod wodzą Margiera przeciwko oblegającej go w r. 1336 wyprawie krzyżackiej. Na tern tle osnuty został piękny poemat Syrokomli p. t. „Margier". Ślady zamczyska pozostały na wyniosłym stromym brzegu Niemna. Kościół fund. przez Witolda, wymurowany w r. 1862. - -*~-
M. Rotnica nad rz. Rotniczanką, o 108 w. od Trok. Kościół od r. 1650, nowy mur. z t. 1900. Na cmentarzu tutejszym spoczywają zwłoki poety Jana Czeczotta, zmarłego w r. 1846 w Druskienikach.
M. Rudniki wśród ogromnej niegdyś puszczy, nad rz. Mereczanką, o 22 w. od Trok. Był tu niegdyś dwór myśliwski i zwierzyniec Kazimierza Jagiellończyka. Kościół z r. 15JI. W d. 31 maja 1863 r. odbyło się tu starcie z Moskałami połączonych oddziałów powstańczych Wislo-.ucha, Sędka i Lubicza pod nacz. dowództwem Lady.
— 35 —
M. StokllszkI nad rz. Wierzchnią, o 42 w. od Trok, wspomniane już pod r. 1403 przy opisie wyprawy Krzyżaków na Litwę. Istnieją tu źródła słone o własnościach leczniczych. Już za Augusta II Ludwik Pociej, hetman w. lit., jako starosta stokliski, zakładał tu warzelnie soli. W XIX w. zbudowano tu zakład kąpielowy dla chorych na reumatyzm, skrofuły i t. p. Kościół od r. 1593, nowy mur. z r. 1776.
M. Strawienniki nad rz. Strawą, o 38 w. od Trok, tiiegdyś własność ks. Ogińskich, którzy wznieśli tu obszerny pałac. W r. 1831 skonf. dobra Gabrjełowi Ogińskiemu, pałac oddano na koszary, istniejącą dawniej iabrykę jedwabiu zniszczono, kościół rozebrano. Pozostałą kaplicę drewnianą par. żyżmorskiej przerobiono w r. 1865 na cerkiew.
M. Sumillszkl, o 10 w. od Trok, stara osada, niszczona nieraz przez Krzyżaków. Kościół od r. 1502, odbud. w r. 1774.
M. Użugość, o 42 w. od Trok. Kościół od r. 1500, nowy mur. z r. 1900.
M. Wysoki Dwór nad rz. Wierzchnią, o 33 w. od Trok. Niegdyś własność Lackich, którzy wznieśli tu w r. 1629 kościół i klasztor dominikanów. Klasztor skas. wr. 1832, kościół zabrano na cerkiew, nowy drewn. z r. 1909
M. Żośle nad jeziorem tejże nazwy, o 35 w. od Trok, dawna osada. Kościół z r. 1513, nowymur. z r. 1901.
M.- Żyżmory nad rz. Strawą, o 42 w. od Trok. W pobliżu miasteczka w r. 1347 wojska litewsko-ruskie poniosły straszną klęskę w starciu z Krzyżakami. Kościół z r. 1512.
Wieś Duśmlany. Kościół od r. 1522. '
Wieś Koszedary, stacja węzłowa, o 72 w. od Wilna, 34 w. od Kowna a 294 w. od Lipawy.
Wieś Kowgany, pamiętna starciem powstańców trockich w r. 1831 pod wodzą Matusewicza z wojskiem rosyj-skiem.
36 —
Wieś Landwarów nad jeziorem tejże nazwy, stacja węzłowa kolei, o 17 w. od Wilna, ma okazały paląc, zbud. przez hr. Tyszkiewicza. Kościół wznieś, w latach ostatnich.
Wieś Marcinkańce, stacja kolei. Kościół od r. 1770, odbud. w r. 1880.
Wieś Niedzingl. Kościół mur. z r. 1844.
Wieś Oława nad rzeką tejże nazwy, o 68 w. od Trok. Kościół z r. 1802.
Wieś Piwoszuny. Kościół z r. 1648.
Wieś Polimsza, koło Żyżmor, pamiętna krwawem starciem w d. 19 marca 1863 r. powstańców trockich pod dow. Lady ze znacznemi silami rosyjskiemi.
Wieś Poluknie. Koścjól drew. z r. 1829.
Wieś Przełaje. Kościół fund. Witolda, skas. w r. 1866,
wrócony w 1905.
Wieś Rejże, okolica tatarska z meczetem.
Wieś Rudziszki. Kościół drewn. z r. 1910,
Wieś Rykonty. Kościół przerób, w r. 1688 z dawn. mur, zboru kalwińskiego.
Wieś Subortowicze, o 5 w. od Merecza, miejsce ur. w r. 1836 znakomitego uczonego, Jana Karłowicza, zm. w r. 1903 w Warszawie.
Wieś Troki Stare, o 4 w. od Trok Nowych. Wspomniane już w XII w. Siedziba książąt litewskich. Giedymin miał tu zbudować zamek i przenieść na czas pewien stolicę książęcą z Kiernowa, zanim ostatecznie zamieszkał w Wilnie. Syn jego, Kiejstut, po zbudowaniu zamku w Nowych Trokach, tam przeniósł swą siedzibę. Dawny zamek w Trokach Starych ks. Witold oddał w r, 1405 benedyktynom z Tyńca, którzy przebywali tu aż do kasaty w r. 1832. Kościół obecny przerobiony ze
skrzydła dawnego klasztoru.
Wieś Waka, o 13 w. od Trok, z pięknym pałacem
hr. Tyszkiewiczów.
Wieś Zatrocze, pięknie nad jeziorem Trockiem położony pałac hr. Tyszkiewiczów.
— 37 — POWIAT WILEJSKI.
Obszar 6.373 kim. kw. Ludność w r. 1912 — 266.000 głów (42 na kim. kw.). Według danych z r. 1897 , miało być 3t°/# katolików, 58°/0 prawosławnych i 9% żydów. Mieszkańcy: Białorusini z silną domieszką Polaków. Z ogólnej przestrzeni 520.299 dzies. do rządu należy 36.498 dzies. (w tern 27.969 dzies. lasu), do włościan nadz. 182.073 dzies. i do własności prywatnej 294.385 dzies. (41 maj. ponad i tys. dzies.). W powiecie jest l miasto, 27 miasteczek i 18 parafij katolickich.
Wilejka, miasto powiatowe nad Wilją, przy kolei do Połocka. Niegdyś skromna siedziba starostwa niegro-dowego, nie miała nawet kościoła, tylko kaplicę we dworze starościńskim, która spłonęła w r. 1810. Kościół wymurowany W r. 1862, zabrany został w lat parę potem na" cerkiew. Nowy mur. wznieśli parafjanie już po r. 1910.
M, Budsław nad rz. Serweczą, ^własność Oskier-ków, ma kościół z f.si504, wymur w r. 1788. Był tu również klasztor bernardynów.
M. Chołchło, o 50 w. od Wilejki. Byl tu kościół z r. 1473, zabrany w r. 1865 na cerkiew.
M. Chożów, o 28 w. od Wilejki. Był tu kościół z r. 1504, zabrany w r. 1868 na cerkiew.
M. Dołhinów, o 42 w. od Wilejki. Kościół z r. 1704, wymur. w r. 1853 staraniem proboszcza ks. Józefa Lwo-wicza, niegdyś filarety, wsławionego przez Mickiewicza W „Dziadach", zmarłego tu w r. 1856.
M. Duniłowlcze nad jeziorem, o 84 w. od Wilejki. Kościół drewn. z r. 1624. Byl tu również murowany kościół z klasztorem dominikanów, fund. w r. 1683 przez małż. Białlozorów, po r. 1864 przerobiony na cerkiew.
M. Gródek nad rz. Berezyną, o 40 w. od Wilejki, nędznie zabudowane.
M. Hermanlszkl, o 50 w. od Wilejki, drobna osada.
58 -
M. Ilja, o 30 w. od Wilejki, skonf. w r..i831 Radzi-
. szewskim. Byl tu kościół z.r. 1734, zabrany w r. 1867 na
cerkiew, przyczem parafian przymusowo zapisano na
, prawosławje. W r. 1908 parafjanie wznieśli nowy kościół
murowany.
M. Koścleniewicze, o 23 w. od Wilejki. Kościół od r. 1662, wymur. w r. 1763.
M Krajsk, o 52 w. od Wilejki, drobna osada. Mieszkańców tutejszych w r. 186G przymusowo nawrócono na prawosławje.
M. Krasne Sioło lub Krasne nad rz. Dźwinosą, o 36 w. .od Wilejki. Był tu kościół fundacji ks. Aleksandra z r. 1&03, skasow. w r. 1882; nowy zbud. w r. 1858, zabrany został w r: i 868 na cerkiew.
M, Krzywicze nad rz. Serweczą, o 35 w. od Wilejki. Kościół z r. 1770. Był tu również klasztor trynitarzy. Tu w r. 1777 urodził się Jan Chodźko, autor głośnego w swoim czasie utworu powieściowego „Pan Jan ze Swi-słoczy", a w r. 180C ur.się tu syn jego, Aleksander, poeta przyjaciel Mickiewicza, zmarły na emigracji w Paryżu.
M. Kurzeniec nad rz. Pienią, o 8 w. od Wilejki. Był tu kościół z r. 1539, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
M. Lebiedzlew, o 30 w. ód Wilejki, dawna włość ks. Holszańskich, którzy wznieśli tu kościół w r. 1476, odbud. w r. 1856. Do końca panowania Augusta III istniał tu mur. zbór kalwiński.
M. Łucza] nad jeziorem tejże nazwy, o 60 w. od Wilejki, z pięknym pałacem, niegdyś Ogińskich, później Mostowskich. Okazały kościół, dawniej jezuicki, z r. 1766.
M. Mańkowicze nad rz. Miadziolicą, o 70 w. od Wilejki, własność- niegdyś Zenowiczów, potem Żabów,
Druckich-Lubeckich, dziś Łęskich.
M. Marków, o 35 w. od Wilejki. Był tu kościół Z XVII w., zabrany w r. 1866 na cerkiew.
M. Mladzlol Nowy nad jeziorem Miastro. Kościół od r. 1454, nowy mur. z r. 1852.
- 39 - .
M. Mladzloł Stary w pięknem polgżeniu na wzgu-rzu między jez. Miastro i Narocz, o*49 w. od Wilejki. Kościół z r. 1454. Był tu również klasztor karmelitów, fund. W r. 1754 przez Koszczyców, skas. w r. 1832. Tu męczone miały być po r. 1839 zakonnice bazyljanki z Mińska Lit., m. in. głośną Makryna Mieczysławska.
M. Mołodeczno nad rz. Uszą, o 20 w. od Wilejki a 110 w. od Wilna, stacja węzłowa kolei do Mińska i do Połocka. Stara osada, wspominana już w XIV w., własność niegdyś ks. Zbaraskich, Gosiewskich, Ogińskich, którzy wznieśli tu wspaniały pałac oraz klasztor murowany trynitarzy. W r. 1812 nocował tu Napoleon w odwrocie z Moskwy i tu opuścił swoją armję, udając się -naprzód do Wilna w otoczeniu szwoleżerów polskich. * Od r. 1804 istniała tu" 5-klasowa szkoła z zakresem gimnazjalnym, zostająca pod opieką uniwers. wileńskiego. Kształcili się tu m. in.: Aleksander Tyszyński, znany krytyk i prof. Szkoły Głównej w Warszawie, oraz Antoni Muchliński, orjentalista, prof. uniwers. petersb. Szkoła ta w r. 1863 przekształcona została na seminarjum nauczycielskie prawosławne. Kościół tutejszy zabrany został w r. 1865 na cerkiew.
M. Parafjanów, o 70 w. od Wilejki. Kościół od r. 1630, nowy mur. z r. 1904. - -
M. Radoszkowicze nad rz. Wiazynką, w ładnem położeniu na pograniczu pow. mińskiego. Spore miasteczko, wspominane niejednokrotnie w dziejach. Kościół z r. 1S59. Tu W r. 1821 urodził się Juljan Horain, literat i podróżnik po Ameryce. Na cmentarzu pochowany jest znany badacz literatury, Aleksander Tyszyński.
Us Rzeczki, o 16 w. od Wilejki, mała osada.
Mv Sosenka nacLWilją, o 38 w. od Wilejki, również drobna osada: *
MryWlązyń, o 21 w. od Wilejki, rozległa dobra Gie-cewiczow^
— 40 -
M. Wołkołata, o tt 3 w. od Wilejki., Kościół od r. 1524, ^mur. W r. 1884,"
M. Zadziew, drobna osada, o 80 w. od Wilejki. Kościół od r. 1620, wymur. w r. 1911.
Wieś Dzierkowszczyzna. Kościół mur. z r. 1817 fund. Domejków. t
Wieś Iźa, o 28 w. od Wilejki, na pograniczu pow.
święciańskiegó. W d. p czerwca 1863 r. powstańcy świę
ciańscy pod wodzą Gustawa Czechowicza (Ostoi) sto
-»czyłi tu walkę z wysłanem z Wilejki wojskiem rosyj
skiem. jł%
Wieś Mlasota, o .32 w. od Wilejki, miejsce urodzenia i zgonu w r. 1866 znanego badacza literatury, Ale-- ksandra Tyszyńskiego. '
Wieś Olkowicze. Kościół od r. 1752, nowy murów.
z r. 1905.
Wieś Ostrów w pobliżu Chołchła. Był tu kościół z r. 1788, zabrany w r. 1866 na cerkiew.
Wieś Rajewszczyzna, o 25 w. od Wilejki, w pobliżu Mołodeczna, niegdyś własność Aleksandra Oskierki, wybitnego ziemianina, skonf. mu w r. 1863 za udział w naczelnych władzach powstania na Litwie. O. był członkiem Wydziału zarządzającego prowincjami Litwy, skazany był na 15 lat ciężkich robót. Zmarł w r.. 1911 w Widzach.
Wieś Spaś nad Wilją, o 40 w. od Wilejki. Był tu kościół dawnej fundacji, zabrany w r. 1866 na-cerkiew.
Wieś Władyki nad rz. llją, o 48 W. od Wilejki, pamiętne klęską powstańców wilejskich pod wodzą Winc. Koziełły w d. 28 maja 1863 r. Poległ tu wówczas cały kwiat młodzieży okolicznej, .z 200 ludzi tylko 54 zdo lało ujść cało.
Subskrybuj:
Posty (Atom)